„Oświecone zaufanie” może być kluczem do zdrowych demokracji
Badania sugerują, że w ostatnich latach zaufanie do rządów wahało się w państwach członkowskich UE, przy czym godnym uwagi trendem jest spadek zaufania do rządów krajowych. Powody, dla których zmienia się poziom zaufania, są złożone i występują w gęstej sieci relacji. Zaufanie pochodzi od jednostek, grup i dyskursu masowego, a jego potencjalnymi odbiorcami są lokalni, regionalni, krajowi lub ponadnarodowi aktorzy polityczni, administracja i eksperci. Projekt EnTrust wygenerował cenne zestawy danych porównawczych, które mają rzucić światło na podstawowe procesy budujące lub obniżające zaufanie. Kluczowym odkryciem jest fakt, że systemy demokratyczne funkcjonują najlepiej, gdy osiągnięta jest zdrowa równowaga między zaufaniem a nieufnością, wyjaśnia koordynator projektu Christian Lahusen z Uniwersytetu w Siegen w Niemczech: „Słabo działające systemy rządzenia popadają w skrajności kultywowanej nieufności i ślepego zaufania. Zdrowe demokracje opierają się na krytycznie zaangażowanych obywatelach zdolnych do szczerego kwestionowania status quo”.
Badanie zróżnicowania regionalnego
W ramach projektu konsorcjum, obejmującego siedem uniwersytetów i organizację Civil Society Europe, zebrano dane z Czech, Danii, Grecji, Niemiec, Polski, Serbii i Włoch. Badanie ankietowe populacji z udziałem 14 000 respondentów w siedmiu krajach pozwoliło na uchwycenie opinii publicznej na temat zaufania do rządów. Uzupełnieniem tego były eksperymenty ankietowe, które pomogły zidentyfikować psychologiczne procesy tworzenia zaufania, wraz z dyskusjami online z obywatelami, politykami i ekspertami w celu zbadania wpływu, jaki mogą mieć aspekty kształtowania polityki. Ponieważ zaufanie okazało się zmienne we wszystkich krajach, respondenci zostali skategoryzowani jako „ufający”, „sceptyczni nieufni”, a następnie „cyniczni nieufni” związani z postawami populistycznymi i myśleniem spiskowym. Ogólnie rzecz biorąc, kraje Europy Północnej, w szczególności Dania, a następnie Niemcy, wykazały wyższe, bardziej stabilne wzorce zaufania politycznego, podczas gdy w krajach wschodnich i południowych (w tym Grecji, Polsce i Serbii) poziom zaufania zmierzono jako znacznie niższy. Zaufanie do instytucji politycznych (w tym rządu) było niskie we wszystkich krajach, przy czym najwyższy odsetek osób zgłaszających zaufanie odnotowano w Danii (62%), Niemczech (56%), a następnie w Czechach (36%). Zaufanie do tych instytucji było najniższe w Serbii (17%), Polsce (22%) i Grecji (29%). Jak można się spodziewać, najwyższy poziom cynicznej nieufności odnotowano w Serbii (50%). „Odkryliśmy, że różnice między krajami odzwierciedlają postrzeganie korupcji” — mówi Lahusen. „Uderzające jest to, że w Grecji 92%, a w Serbii 89% respondentów uznało korupcję za bardzo lub dość powszechną. Dla kontrastu, tylko 28% respondentów w Danii i 52% w Niemczech było tego samego zdania. Korupcja w oczywisty sposób nie tylko niszczy zaufanie, ale także podsyca rozczarowanie i cyniczną nieufność”. Zaufanie do władz regionalnych i lokalnych było wyższe we wszystkich krajach (z wyjątkiem Serbii) niż do rządów krajowych lub UE, średnio o około 10 punktów procentowych.
Jak budować zaufanie
W celu zbadania tych uczuć zaufania w ramach projektu EnTrust przeprowadzono częściowo ustrukturyzowane wywiady i zorganizowano grupy fokusowe, badając spotkania obywateli z pracownikami administracji publicznej, dynamikę ruchów społecznych i dyskurs publiczny w środkach masowego przekazu. Projekt wykazał, że kultura polityczna danego kraju i jakość rządów są istotnymi czynnikami wpływającymi na zaufanie, obok pochodzenia społeczno-ekonomicznego i wykształcenia obywateli oraz wcześniejszego zaangażowania obywatelskiego lub politycznego. „Ale nie dotyczyło to grup znajdujących się w trudniejszej sytuacji lub ruchów protestu, nawet w krajach o większym zaufaniu, zwłaszcza jeśli chodzi o radzenie sobie z biurokracją opieki społecznej” — dodaje Ulrike Zschache, koordynatorka projektu. W kontekście powszechnej nieufności wobec władz publicznych wśród obywateli znajdujących się w trudnej sytuacji odkryciem projektu Entrust jest fakt, że pozytywne interakcje z pracownikami pierwszej linii są kluczem do zwiększenia pozytywnych opinii. „Indywidualne interakcje, jeśli są empatyczne i pełne szacunku, mogą zrekompensować nieufność wynikającą z negatywnych doświadczeń instytucjonalnych” — zauważa Zschache. Jeśli chodzi o instytucje, badania przeprowadzone w ramach projektu podkreśliły znaczenie uczciwości, przejrzystości i odpowiedzialności, wspieranych przez rygorystyczne środki antykorupcyjne, które wspólnie pomagają wspierać to, co naukowcy nazwali „oświeconymi formami zaufania”. „Nasze ustalenia sugerują również, że zaufanie łatwiej jest wzbudzić, zapewniając prawdziwe możliwości upodmiotowienia, uczestnictwa i kontestacji, zwłaszcza na poziomie lokalnym. Wersje symboliczne rodzą więcej nieufności i przynoszą efekt przeciwny do zamierzonego” — zauważa Lahusen. Dialog z uczestnikami projektu i zainteresowanymi stronami, w tym instytucjami UE, doprowadził już do powstania serii dokumentów orientacyjnych.
Słowa kluczowe
EnTrust, zaufanie, obywatel, społeczeństwo obywatelskie, zarządzanie, demokracje, rząd, nieufność, upodmiotowienie
