Czy Rembrandt używał farb olejnych z ołowiem?
Naukowcy odkryli, że „Straż nocna”, arcydzieło, które wyszło spod pędzla Rembrandta, zawiera niezwykle rzadki związek ołowiu zwany mrówczanem ołowiu. To bezprecedensowe odkrycie, opisane w artykule naukowym opublikowanym na łamach czasopisma „Angewandte Chemie International Edition”, rzuca nowe światło na historię i stan zachowania obrazu. Namalowana przez Rembrandta w 1642 roku „Straż nocna”, którą powszechnie uważa się za jego najsłynniejsze dzieło, jest też największym zachowanym do naszych czasów obrazem tego artysty. Aktualnie można go podziwiać w Rijksmuseum w Amsterdamie. W 2019 roku międzynarodowy zespół badawczy połączył siły w ramach Operation Night Watch, największego projektu badawczego i konserwatorskiego, jaki kiedykolwiek zrealizowano w związku z tym obrazem. Zaangażowany w jego realizację zespół – wspierany w ramach finansowanych przez UE projektów ParisRegionFP, InnovaXN, STREAMLINE i CALIPSOplus – poszukiwał odpowiedzi na pytania o to, jaką techniką malarską wykonana była „Straż nocna”, w jakim obecnie znajduje się stanie oraz jaka będzie najlepsza metoda konserwacji, która pozwoli zachować to arcydzieło dla przyszłych pokoleń.
Związki ołowiu w bieli i żółci
Wykorzystując metody takie jak rentgenowska dyfraktometria proszkowa oraz mikroskopia w podczerwieni, zespół odkrył mrówczan ołowiu w kilku miejscach na obrazie. Co ważne, jest to związek, którego nigdy wcześniej nie znaleziono w żadnym obrazie olejnym dawnych mistrzów. „W świecie malarstwa mrówczany ołowiu wykryto dotychczas tylko raz w 2020 roku, jednak zostały znalezione podczas analizy tak zwanych obrazów modelowych – projektów namalowanych świeżymi farbami. W tym wypadku mamy do czynienia z niespodziewanym odkryciem – nie tylko udało nam się wykryć mrówczan ołowiu, ale dodatkowo znaleźliśmy go w miejscach, w których nie używano farb z ołowianym pigmentem, takiej jak biała i żółta”, podkreśla główny autor badania dr Victor Gonzalez z francuskiego Narodowego Centrum Badań Naukowych (CNRS), partnera projektu CALIPSOplus, cytowany w informacji prasowej opublikowanej na łamach serwisu „ScienceDaily”. „Sądzimy, że związki te prawdopodobnie szybko znikają, dlatego do tej pory nie wykryto ich w obrazach starych mistrzów”, wyjaśnia badacz z CNRS. Czy to oznacza, że Rembrandt używał farb olejnych na bazie ołowiu? Według prof. Katrien Keune, szefowej działu naukowego Rijksmuseum i starszej autorki badania, obecność mrówczanu ołowiu na obrazie to cenna informacja rzucająca więcej światła zarówno na tę kwestię, jak i na „potencjalny wpływ werniksów do farb olejnych użytych podczas wcześniejszych prac konserwatorskich, a także na złożony skład chemiczny farb olejnych wykorzystywanych przez dawnych mistrzów”. Aby dowiedzieć się więcej o pochodzeniu związku ołowiu, warsztacie Rembrandta, stosowanych przez niego recepturach oraz procesach chemicznych zachodzących w starych warstwach farby, zespół zbadał fragmenty pobrane z obrazu, a także modelowe próbki opracowane w stylu odwzorowania receptur stosowanych przez mistrza. Przygotowując próbki do analizy, naukowcy opierali się na hipotezie, zgodnie z którą Rembrandt użył spoiwa organicznego (oleju lnianego) zawierającego rozpuszczony tlenek ołowiu – zasadowy związek ołowiu często stosowany przez XVII-wiecznych artystów holenderskich do przyspieszenia procesu wysychania. Współautorka badania dr Marine Cotte, badaczka w projekcie InnovaXN i pracownica naukowa Europejskiego Laboratorium Promieniowania Synchrotronowego (ESRF) we Francji, pełniącego rolę koordynatora projektu STREAMLINE oraz partnera projektu CALIPSOplus, stwierdza: „Dziękiwyjątkowym osiągom i możliwościom ESRF, najjaśniejszego na świecie synchrotronowego źródła światła, mogliśmy zmapować obecność mrówczanów w skali mikrometrycznej i prześledzić ich powstawanie w czasie”. Przeprowadzone obserwacje pozwoliły naukowcom postawić nowe hipotezy na temat warunków chemicznych krystalizacji związków in situ w starych warstwach farby. Kolejnym celem zespołu jest zbadanie pochodzenia tych mrówczanów, co pomoże im ustalić, czy ich występowanie jest skutkiem przeprowadzonych w przeszłości zabiegów konserwatorskich. Realizacja projektu ParisRegionFP (Paris Region Fellowship Programme) dobiegnie końca w 2025 roku. Projekty InnovaXN (Doctoral programme for innovators with X-rays and neutrons) oraz STREAMLINE (Sustainable research at micro and nano X-ray beamlines) zakończą się w 2024 roku. Projekt CALIPSOplus (Convenient Access to Light Sources Open to Innovation, Science and to the World) zakończył się w 2021 roku. Więcej informacji: strona projektu ParisRegionFP strona projektu InnovaXN strona projektu STREAMLINE strona projektu CALIPSOplus
Słowa kluczowe
ParisRegionFP, InnovaXN, STREAMLINE, CALIPSOplus, Rembrandt, Straż nocna, mrówczan ołowiu, malarstwo, olejne, malarz, ołów