Podważenie konsensusu na temat praktyk artystycznych z czasów zimnej wojny
W badaniach dotyczących zimnej wojny zazwyczaj kładzie się nacisk na aspekt konfrontacji i izolacji: Europa została podzielona na dwie części, żelazna kurtyna przecinała kontynent w połowie, tworząc podział Wschód–Zachód i skutecznie ograniczając wymianę informacji między obiema stronami. Pionierskie badania finansowane przez UE obalają tę ustaloną narrację na temat zimnej wojny w Europie. Koncentrując się na wybranych artystach z obu państw niemieckich, Włoch, Związku Radzieckiego i Jugosławii, twórcy projektu GYSIART porównali praktyki artystyczne w Europie podczas zimnej wojny. Ich celem było zakwestionowanie poglądu, jakoby różnice ideologiczne stanowiły przeszkodę dla uprawiania sztuki i uniemożliwiały wymianę kulturową. „Podstawową ideą projektu GYSIART”, wyjaśnia jego koordynator i stypendysta działania „Maria Skłodowska-Curie” Matteo Bertelé, „było wykazanie istnienia tak zwanej porowatości żelaznej kurtyny poprzez podkreślenie produktywnego wpływu kulturowej zimnej wojny na sztukę w podzielonej Europie”. Innymi słowy, twórcy projektu starali się wykazać, że żelazna kurtyna była w pewien sposób przenikalna i stała się przyczynkiem do powstania inspiracji transgranicznych. W ten sposób odwracają oni narrację przedstawiania zimnej wojny jako źródła wyłącznie izolacjonizmu i antagonizmów.
Adaptacja kulturowa i integralność artystyczna nie wykluczają się wzajemnie
Prace siedmiu artystów, które zbadał Bertelé, stanowią dowód, że byli oni w stanie wyłamać się ze sztywnych ram konkretnych kontekstów politycznych i kulturowych, tak by ich dzieła oddawały złożoność i niuanse zimnej wojny. Nie odrzucali całkowicie binarnego charakteru wojny – uznawali dwoistość i opozycję za topos swoich czasów, świadomie wykorzystując je we własnych celach. Przykładem jest rosyjsko-amerykański rzeźbiarz Ernst Nieizwiestny, który urodził się i wychował w Związku Radzieckim, a następnie w 1976 roku wyemigrował przez Europę Zachodnią do Stanów Zjednoczonych. „Ernst Nieizwiestny nigdy nie odrzucił komunizmu per se”, wyjaśnia Bertelé. „Wręcz przeciwnie, praktykował swoje rewolucyjne i egalitarne credo poprzez zaangażowanie w monumentalną sztukę publiczną”. W ten sposób artyści aktywnie angażowali się w dany kontekst, dbając o to, by nie łamać rygorystycznych przepisów i warunków stawianych przez organy polityczne i instytucje sztuki. Bertelé starał się także podważyć powszechnie akceptowany pogląd, jakoby ówczesna sztuka Zachodu pozostawała „wysoka” i rzekomo apolityczna. Starał się wykazać, że artyści w rzeczywistości zajmowali pozycje w kulturowych i politycznych debatach tamtych czasów. „Nie deklarowali żadnej czystości swoich działań ani nie aspirowali do statusu awangardowego bohatera”, mówi Bertelé. Zamiast tego zręcznie wykorzystali zaistniałe okoliczności, aby osiągnąć wyższy status i bardziej rozpowszechniać swoje dzieła. „Ernst Nieizwiestny i Lew Nusberg cieszyli się w Europie Zachodniej uznaniem jako artyści nieoficjalni, a nawet dysydenccy, pomimo otrzymania kilku nagród państwowych w swoim kraju”, zauważa Bertelé. W ten sposób projekt GYSIART ukazuje niezrozumienie na gruncie ideologii i związane z tym pragmatyczne korzyści płynące z konfrontacji politycznej. Nie rezygnując z integralności, artyści potrafili dostosować swoje działania do zaistniałej sytuacji, wykorzystać ją i rozwijać sztukę.
Pokazywanie wpływów transgranicznych w Europie z czasów zimnej wojny
Po obaleniu mitów i uprzedzeń, jakimi obrósł ten temat – co było celem projektu – Bertelé opublikował swoje artykuły w kilku czasopismach akademickich. Skupiając się na każdym z siedmiu artystów i podkreślając transgraniczne powiązania oraz wspólne dla nich wartości, wykazał istnienie znaczących przykładów wymiany kulturalnej, która miała miejsce w podzielonej Europie. Artykuły te zostały skontekstualizowane i uwzględnione w monografii „Arte sovietica alla Biennale di Venezia (1924–1962)” opublikowanej w 2020 roku.
Słowa kluczowe
GYSIART, zimna wojna, żelazna kurtyna, Ernst Nieizwiestny, wymiana kulturalna, praktyki artystyczne
