Wychodzenie poza granice wiedzy wczesnonowożytnej kultury osmańskiej
W okresie od XIV do początku XX wieku Imperium Osmańskie obejmowało znaczną część Europy Południowo-Wschodniej, Azji Zachodniej i Afryki Północnej. Pomiędzy początkiem XVI a początkiem XVIII wieku granice tego państwa obejmowały także części południowo-wschodniej Europy Środkowej. Pomimo istotnej spuścizny kultury osmańskiej, zdaniem Marinosa Sariyannisa z greckiego Instytutu Studiów Śródziemnomorskich, jej historia jest stosunkowo nową dziedziną badań. „Dopiero pod koniec XX wieku historycy zaczęli zajmować się kwestiami kultury, przede wszystkim przyglądając się rozwojowi nauki i religii”, wyjaśnia Sariyannis, koordynator projektu GHOST, sfinansowanego ze środków Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych. Czerpiąc inspirację z folkloru, zespół projektu GHOST zbadał, w jaki sposób różne osmańskie grupy społeczne i kulturowe odnosiły się do zjawisk nadprzyrodzonych oraz irracjonalnych, aby przeanalizować zmiany dynamiki społecznej w czasie. „Moje zainteresowanie badawcze zaczęło się od kilku opisów wampirów znalezionych w archiwach osmańskich. To właśnie one stanowiły inspirację do podjęcia badań nad tym, w jaki sposób kultura religijna radziła sobie z tradycjami pozornie sprzecznymi z pojęciem wampirów”, wyjaśnia Sariyannis.
Zmiany semantyczne dotyczące interpretacji zjawisk
Sariyannis był szczególnie zainteresowany wpływem paradygmatów oświecenia i odczarowania - istotnych z punktu widzenia zachodnioeuropejskiej historiografii - w Imperium Osmańskim, opierając się częściowo na trwającej od dawna dyskusji na temat potencjalnego istnienia islamskiego oświecenia lub rewolucji naukowej. „Znalezienie odpowiedzi na to pytanie pozwoliłoby na lepsze powiązanie historii osmańskiego intelektualizmu z szeroko pojętą wczesnonowożytną historią kultury zachodniej”, zauważa Sariyannis. Zespół projektu GHOST przeanalizował społeczne konteksty działalności wielu osmańskich zakonów sufickich, poszukując zmian w rozumieniu różnych zjawisk po połowie XVII wieku. Analizując pojęcie magii, Sariyannis odkrył istotne zmiany dotyczące najważniejszych pojęć i definicji magii, podobnie jak miało to miejsce w historii magii chrześcijańskiej. Występujący wcześniej nacisk na dżinny i ich zaklinanie związane z magią demoniczną lub rytualną ustąpiły miejsca próbom manipulowania tajemnymi powiązaniami występującymi między gwiazdami, minerałami, roślinami i innymi obiektami według wierzeń. Szczególnie uwidacznia się to w magii liter - swoistej islamskiej kabale łączącej arabskie litery ze strukturą Wszechświata, której manifestację stanowią talizmany. Badacze odkryli także oznaki częściowego odczarowania po połowie XVII wieku, gdy spopularyzowaniu uległ bardziej racjonalistyczny światopogląd, który w większym stopniu podkreślał sprawczość człowieka, spychając na bok przeznaczenie i siły nadprzyrodzone. Zdaniem Sariyannisa, paradoksem może być zaskakujący fakt współistnienia tej zmiany z ruchami legalistycznymi i fundamentalistycznymi. Przedstawiciele tychże starali się usunąć z codziennego życia cudowne i nadprzyrodzone elementy promowane przez ich przeciwników - szejków niektórych bractw derwiszów. „Musimy zbadać i szczegółowo przeanalizować warstwy wiedzy, współzależności etniczno-religijnych i językowych, aby zrozumieć znaczenie tych zjawisk. Czy tego rodzaju racjonalistyczne interpretacje były przyczyną czy jedynie objawem szerszej zmiany, która mogła być spowodowana przemianami społeczno-gospodarczymi?" pyta Sariyannis.
Powiązania społeczeństw muzułmańskich i zachodnioeuropejskich ery wczesnej nowożytności
Badania przeprowadzone w ramach projektu GHOST wpisują się w rozwój wiedzy na temat podobieństw i różnic wczesnonowożytnego społeczeństwa muzułmańskiego względem jego zachodnioeuropejskich odpowiedników, analizując wewnętrzną dynamikę społeczną, zamiast transferu kulturowego lub wpływów. Wymagało to od Sariyannisa analizy szerokiej gamy źródeł, w tym albumów, przepisów kulinarnych, dzienników z podróży, biografii, rozbudowanych traktatów o magii, astrologii i innych aspektach nadprzyrodzonych, opowieści ludowych i relacji naukowych, obejmujących okres od końca XIV do początku XIX wieku. Powstały w ramach projektu portal internetowy zawierający bibliografie, bazę danych prac osmańskich, publikacje opracowane w czasie prac i interesujące odnośniki został udostępniony publicznie, podobnie jak czasopismo o otwartym dostępie. Dodatkowo w ramach projektu powstały https://dspace.ims.forth.gr/handle/123456789/44 (dwie monografie) - jedna z nich została poświęcona zagadnieniu literatury cudów w okresie od XIII do XV wieku, druga natomiast opisuje kompleksowo cały projekt i zostanie wydana w 2025 roku. „Jednym z istotnych faktów jest to, że popyt na tureckie tłumaczenia naszych publikacji jest stosunkowo wysoki, co odzwierciedla zainteresowanie historią kultury osmańskiej w Turcji”, zauważa Sariyannis.
Słowa kluczowe
GHOST, dżinn, Imperium Osmańskie, nadprzyrodzony, magia, oświecenie, odczarowanie, islamski, suficki
