Nowe spojrzenie na rolę debat bakałarzy w średniowieczu
W XIV i XV wieku praktyka uniwersytecka nakazywała, by na początku każdego roku akademickiego studenci ubiegający się o stopień bakalaureat stanęli w szranki z innymi bakałarzami i ich współpracownikami podczas debaty, która była poddawana rygorystycznej ocenie. Te publiczne pokazy retoryki, które odbywały się na wszystkich uniwersytetach średniowiecznej Europy, z łaciny nazywane były „Principia”. Słowo to można przetłumaczyć jako „początki”, co idealnie odpowiada celowi tych debat, jakim była swego rodzaju inicjacja przed wejściem na ścieżkę do uzyskania tytułu doktora. „Podczas tychże debat od bakałarzy oczekiwano konfrontacji z rówieśnikami (łac. socii), wykazania się umiejętnościami retorycznymi w obronie kontrowersyjnych tez i obalania argumentów kolegów. Musieli pokazać możliwości swojego intelektu w opracowywaniu argumentacji, wykazać się znajomością autorytetów, a także błyskotliwym dowcipem, tak by zaciekawić publiczność”, wyjaśnia Monica Brinzei, dyrektorka ds. badań w Narodowym Centrum Badań Naukowych (CNRS) i główna badaczka w projekcie DEBATE. Ponieważ wybór interesującego tematu do dyskusji był również dowodem na kreatywność naukową, różnorodność tematyki była ekscytująca. Przykładowy temat dyskusji brzmiał: Czy Bóg jest zdolny do stworzenia lepszego świata? Czy powinno się wybrać życie przez 100 godzin, doświadczając intensywnej przyjemności, czy raczej wytrzymać 10 lat ogromnego bólu? Korzystając ze wsparcia Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, zespół pracował nad identyfikacją nowych rękopisów, edycją tekstów, ustaleniem autorstwa anonimowych fragmentów i możliwą interpretacją wyjaśniającą, w jaki sposób innowacyjność była nadrzędnym celem, do którego dążyli średniowieczni akademicy. Na szczęście w tamtym czasie nastąpił przełom techniczny – odejście od drogiego pergaminu na rzecz bardziej przystępnego papieru, co może odpowiadać dzisiejszemu modelowi otwartego dostępu do publikacji akademickich. Wprowadzenie papieru spowodowało wzrost liczby zeszytów zawierających pomysły na tematy egzaminacyjne i prace dyplomowe. Stanowią one istną skarbnicę wiedzy dla współczesnych badaczy.
Umożliwienie współczesnej interpretacji średniowiecznych notatek
Dostęp do takich notatników nie stanowi problemu: uniwersytety w Bolonii, Kolonii, Krakowie, Paryżu i Pradze mogą się pochwalić bogatą tradycją debat bakałarzy. Ale odczytanie ich zawartości to już zupełnie inna historia. „W pierwszej kolejności potrzebna jest znajomość łaciny, jak również paleografii łacińskiej, która jest sztuką rozszyfrowywania przeróżnych kształtów liter i skrótów stosowanych w średniowiecznych manuskryptach niezawierających interpunkcji. Średniowieczni skrybowie tworzący teksty akademickie zapisywali niemalże każde łacińskie słowo w skróconej formie, co trochę przypomina dzisiejsze często niezwykle enigmatyczne wiadomości tekstowe”, zauważa Brinzei. Odczytanie całej rozprawy może zająć nawet lata, ponieważ badacze muszą zapoznać się zarówno z ogólnymi skrótami stosowanymi w różnych gatunkach piśmiennictwa, jak i technicznym słownictwem i skrótami specyficznymi dla określonych gatunków, a nawet pojedynczymi kontekstami doktrynalnymi. Projekt DEBATE obejmował również kodykologię – dyscyplinę zajmującą się badaniem materialnych aspektów ksiąg rękopiśmiennych, która opowiada historię o tym, kiedy, dlaczego, jak, a czasem przez kogo dany tekst został skopiowany. „W tekstach debat akademickich kodykologia pomaga nam głównie w datowaniu rękopisu, a także – wraz z paleografią – w rozpoznaniu, czy mamy do czynienia z autografem jednego z uczestników debaty, albo w ustaleniu, czy dany manuskrypt został skopiowany w Oksfordzie, a następnie został rozpowszechniony w Paryżu, aby ostatecznie trafić do Wiednia”, tłumaczy Brinzei.
Identyfikacja nieznanych średniowiecznych autorów
W „Principiach” uczestniczyło od dwóch do kilkunastu uczonych, w zależności od czasu, miejsca i preferencji autorów relacjonujących debaty. Ponieważ manuskrypty są zapisem dialogu między tymi autorami, zespół był w stanie przypisać idee, a czasem całe ustępy tekstu, spisane słowo w słowo, do nieznanych wcześniej autorów. Brinzei ma pewność, że zespołowi udało się nie tylko odkryć, ale także wyraźnie zdefiniować cechy charakterystyczne tego filozoficznego gatunku ustnej retoryki, a zarazem średniowiecznego dziedzictwa piśmienniczego. Co ciekawe, na podstawie tych wcześniej pomijanych manuskryptów zespół projektu DEBATE zauważył, że na kartach średniowiecznych „Principiów” można znaleźć odbicie wielu praktyk, jakie znamy ze współczesnego świata akademickiego. Proces oceny przez recenzentów wywodzących się z tej samej dyscypliny, przyjemność i emocje związane z publiczną prezentacją wyników badań, akademicka zazdrość, wytrwałość, a czasem niezachwiany upór w obronie jakiejś idei, a także wyrażanie podziękowania ludziom i instytucjom, których wsparcie doprowadziło do pomyślnego wyniku – to wszystko ma swoje korzenie właśnie we wspomnianych debatach. „Cieszę się, że mogłam udostępnić społeczności naukowej, zarówno osobom zainteresowanym kontekstem instytucjonalnym, jak i tym skupiającym się na ideach, szczegółowy zestaw narzędzi, które umożliwią identyfikację nowych debat w przyszłości, a także prawidłową interpretację zarówno znanych, jak i nieznanych tekstów”, dodaje Brinzei.
Słowa kluczowe
DEBATE, średniowieczne notatki, średniowieczni autorzy, Principia, uczeni, społeczność naukowa, kreatywność naukowa, średniowieczni skrybowie
