Od ofiary do podejrzanego – udostępnianie danych DNA w ujęciu etycznym
Przedstawianie przestępczości w filmach i programach telewizyjnych przypisuje dowodom DNA wyjątkowo prostą i skuteczną rolę: pomaga policji wsadzać przestępców za kratki i uwalnia niewinnych obywateli od podejrzeń, nieomylnie dostarczając wiarygodne dopasowania z bazy danych. Rzeczywistość, jak często, jest dużo bardziej złożona. Wykorzystanie danych genetycznych w kryminalistyce i egzekwowaniu prawa ma daleko idące implikacje etyczne ze względu na charakter danych DNA oraz sposób ich gromadzenia, wymiany i analizowania. Zespół projektu EXCHANGE (Forensic Geneticists and the Transnational Exchange of DNA data in the EU: Engaging Science with Social Control, Citizenship and Democracy) badał, w jaki sposób te zastosowania mogą skutecznie przekładać się na nadzór genetyczny – systematyczne monitorowanie osób lub grup w oparciu o ich specyfikę genetyczną w celu wykrywania lub rekonstrukcji przestępstw. Projekt dostarczył narzędzi i danych, które pozwalają lepiej zrozumieć te mechanizmy, a także nakreślił konkretne rozwiązania dotyczące wyzwań, przed jakimi staną demokratyczne społeczeństwa uformowane takimi mechanizmami.
Dobrowolna zgoda
Punktem wyjścia dla prac prowadzonych w ramach projektu EXCHANGE, który otrzymał dofinansowanie z Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, są tzw. ramy Prüm. System technologiczny umożliwia automatyczną wymianę profili DNA pomiędzy krajami UE. Ich prowadzenie rodzi pytania dotyczące prywatności, równości wobec prawa i domniemania niewinności, wyjaśnia Helena Machado, dziekan Instytutu Nauk Społecznych na Uniwersytecie Minho w Portugalii i główna badaczka projektu EXCHANGE. „Transnarodowa wymiana DNA dotyczy nie tylko danych związanych z potencjalnymi przestępcami, takimi jak osoby skazane, podejrzani, czy próbek pobranych z miejsca zbrodni, lecz także tych związanych z identyfikacją cywilną – osobami zaginionymi, ich krewnymi lub niezidentyfikowanymi szczątkami”, mówi uczona. „Włączenie ofiar do kryminalnych baz danych DNA może generować dopasowania z innymi niewyjaśnionymi przestępstwami, w którym to przypadku ofiara staje się podejrzanym. Dlatego żyjące ofiary przestępstw, podobnie jak inne osoby dobrowolnie poddające się takiej procedurze, powinny być o tym informowane i proszone o wyrażenie zgody przed dołączeniem ich danych do bazy”. Kolejna kwestia dotyczy różnic między krajami UE w sposobie gromadzenia, kategoryzacji i udostępniania danych. Na przykład dane dotyczące skazanych przestępców będą wyglądać w różnych krajach zupełnie inaczej. „Niemcy przechowują i wymieniają dane DNA dotyczące przestępców skazanych za przestępstwa takie jak włamania, Portugalia wymienia tylko dane dotyczące przestępców skazanych za poważniejsze przestępstwa, takie jak zabójstwo i rabunek z użyciem przemocy”.
Efekt CSI
Poza tym wszystkim wysiłki zmierzające do wyjaśnienia znaczenia dowodów DNA i związanych z nimi ograniczeń są utrudnione przez ich przedstawianie w mediach. „Pracownicy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych i opinia publiczna mylą wyidealizowane przedstawienie dowodów DNA w telewizji z rzeczywistymi możliwościami genetyki sądowej”, zauważa Machado. „Wielu genetyków wskazuje ten tak zwany »efekt CSI«, któremu towarzyszy brak wiedzy na temat tego, czego wymaga interpretacja dowodów DNA, jako główną przeszkodę w przekazywaniu wyników analizy DNA”. Uczona zauważa, że obiektywną ocenę sukcesu i wydajności systemu Prüm utrudnia brak przejrzystości. Chociaż transnarodowe wymiany prowadzone w obrębie ram Prüm są zasadniczo uważane za podstawę rozwiązywania przestępstw w UE, brak publicznie dostępnych informacji utrudnia ocenę tego stwierdzenia. Zespół projektu sugeruje, że utworzenie organów nadzoru, które aktywnie współpracowałyby z obywatelami i innymi interesariuszami spoza obszaru działań specjalistów od kryminalistyki, ułatwiłoby prowadzenie ewentualnych rozliczeń w tym zakresie. Badacze wzywają również do przeprowadzenia etycznej debaty dotyczącej niezawodności, użyteczności i legalności stosowanego systemu.
Słowa kluczowe
EXCHANGE, DNA, ramy Prüm, wymiana transnarodowa, przestępczość, nadzór genetyczny, prywatność, domniemanie niewinności
