Odkrywanie tajemnic średniowiecznych nagrobków Bałkanów Zachodnich
Tysiące stećci już od ponad pół tysiąca lat stanowią część historii regionów, w których zostały postawione. Nagrobki te, znajdujące się w Bośni i Hercegowinie, zachodniej Serbii, zachodniej Czarnogórze i środkowej i południowej Chorwacji, są bogato zdobione. Jak pisze UNESCO: „Charakteryzuje je szeroka gama motywów dekoracyjnych i napisów, które współgrają ze wzorami ikonograficznymi średniowiecznej Europy, a także tradycjami charakterystycznymi dla danego regionu”. Uczestnicy unijnego projektu SOLMUS chcą przedstawić tę bogatą historię kultury szerszemu gronu odbiorców. „Szkoda, że to dziedzictwo nie jest znane poza wąskim obszarem, w którym się rozwinęło. Jak to jest, że my, Europejczycy, nadal cudze chwalimy, a swego nie znamy i szukamy egzotycznych atrakcji na innych kontynentach?”, mówi Saša Čaval, główna badaczka projektu SOLMUS. Čaval przeprowadziła badania na University of Reading w Zjednoczonym Królestwie przy wsparciu unijnego działania „Maria Skłodowska-Curie”. „Mamy szczątkowe informacje archeologiczne o średniowieczu na Bałkanach Zachodnich, dlatego uważam, że studiowanie stećci może otworzyć nam oczy i umysły na zachowania i obrzędy wielokulturowego, średniowiecznego społeczeństwa. Społeczeństwa silnie zakorzenionego w ideologiach europejskich, ale z innym poczuciem wspólnoty, przynależności religijnej i władzy rządowej”, dodaje badaczka.
Poszukiwanie właściwego miejsca
Wraz z Ljubicą Srdić i Ljiljaną Vručinić – archeolożkami z Narodowego Instytutu Ochrony Dziedzictwa Historycznego, Kulturowego i Przyrodniczego Bośni i Hercegowiny w Banja Luce – Čaval ostatecznie skupiła się na regionie župa Dabar (župa to słowiański średniowieczny termin administracyjny). „Znajduje się tam 48 cmentarzy stećci, więc to miejsce idealnie wpasowało się w nasze potrzeby”. Čaval zbadała stare mapy i przyjrzała się znanym epigraficznym i ikonograficznym inskrypcjom na nagrobkach stećci w župa Dabar, aby prześledzić wyznania oraz feudalne powiązania ludzi z tamtych społeczności. Zdjęcia satelitarne pomogły odtworzyć badaczce średniowieczną strukturę społeczną na podstawie zebranych informacji. „Przed wykopami zbadaliśmy kilka miejsc dwiema technikami geofizycznymi, rezystywnością elektryczną i magnetometrią, i uzyskaliśmy informacje o tym, co znajduje się pod warstwą wierzchnią w różnych środowiskach geologicznych, bez konieczności wykonywania wykopów”, wyjaśnia uczona. Zespół postanowił skupić się na dwóch stanowiskach: Milavići – wciąż czynnym cmentarzu publicznym z 352 średniowiecznymi nagrobkami, oraz Hatelji – mniejszym cmentarzu położonym na prehistorycznym kopcu, na którym znajduje się 13 stećci.
Nagrobki jako okno na przeszłość
W 16 otwartych średniowiecznych grobach znaleziono szczątki siedmiorga dorosłych i – co zaskakujące – dziewięciorga dzieci poniżej piątego roku życia. Napisy i elementy ozdobne na nagrobkach przez 600–800 lat były poddawane działaniu czynników atmosferycznych, więc zespół użył skanowania 3D, by zrekonstruować ryciny na ośmiu z nich. Na podstawie informacji o poszczególnych pochówkach i o pochowanych badacze stworzyli obraz różnych typów cmentarzy stećci i ich rozwoju. „Mamy nadzieję, że w przyszłym roku zakończymy prace wykopaliskowe w tych i innych miejscach i zweryfikujemy niektóre z naszych nowych teorii”. Mikroanalizy szczątków ludzkich i próbek osadów wciąż trwają, ponieważ z powodu pandemii prace w laboratoriach naukowych i na uniwersytetach zostały opóźnione o rok. „Najbardziej zaskoczyło mnie bogactwo informacji, jakie zdobyliśmy podczas zaledwie jednego sezonu pracy w terenie. Nawet ten mały krok w kierunku lepszego zrozumienia Bałkanów Zachodnich w późnym średniowieczu obfitował w informacje. Postawiliśmy też wiele pytań, na które w przyszłości mamy nadzieję odpowiedzieć”, wyjaśnia Čaval. Čaval szczególnie zaskoczyło to, że miejscowi uważają się za opiekunów badanego dziedzictwa. „Mieszkańcy tych terenów są żywo zainteresowani tym, co dzieje się z nagrobkami. Przyznają, że nie są spokrewnieni ani spowinowaceni z ludźmi pochowanymi w stećci, ale obawiają się, że zabytki zostaną usunięte z pierwotnego miejsca i przeniesione, na przykład, do muzeum. W przeszłości ludzie, którzy dzielili przestrzeń ze stećci doglądali ich, byśmy mogli je odkrywać”, dodaje badaczka. Członkowie zespołu projektu SOLMUS postawili kolejne ważne pytania, a Čaval ma nadzieję, że dalsze finansowanie pozwoli jej lepiej poznać wielokulturową strukturę społeczną średniowiecznej Bośni i Hercegowiny.
Słowa kluczowe
SOLMUS, Bośnia i Hercegowina, stećci, średniowieczne nagrobki, powiązania feudalne, Bałkany Zachodnie
