Innowacyjne ramy wzmacniające etykę badań naukowych w nauce europejskiej
W jaki sposób możemy zapewnić zgodność badań i innowacji prowadzonych przez uczelnie, przemysł i inne instytucje z ważnymi dla Europejczyków standardami, takimi jak szacunek dla ludzi i zwierząt, ochrona prywatności i danych, zrównoważony rozwój, równość oraz wolność? Zdaniem prof. Philipa Brey'a jest to fundamentalne pytanie, do którego odnosi się finansowany ze środków UE projekt SATORI. „Nauka i technologia wywierają duży wpływ na nasze życie, ale jeśli nie są rozwijane w sposób etyczny, cierpi na tym społeczeństwo” – mówi koordynator projektu. Europejskie ramy oceny etycznej badań i innowacji Dzięki projektowi SATORI powstały ramy podstawowych zasad etycznych, wspólnych metod i praktyk wspieranych przez wszystkie kluczowe podmioty uczestniczące w tworzeniu i stosowaniu standardów i zasad etycznych w nauce. Projekt przedstawia międzynarodowe standardy i najlepsze praktyki formowania i działalności komisji ds. etyki. Jest to szczególnie przydatne dla instytucji, w których dotychczas nie działała komisja ds. etyki, a jest ona potrzebna, co stanowi obecnie częsty przypadek w dziedzinach innych niż medycyna. Ramy obejmują pierwszą kompletną listę wytycznych dotyczących etyki w różnych obszarach badań naukowych i innowacji oraz nowatorską metodologię oceny wpływu etycznego, wykorzystującą badania typu foresight do przewidywania etycznych skutków badań i innowacji. Prof. Brey wyjaśnia, że jednym z głównych sukcesów wynikających z opracowania ram było stworzenie pierwszego na świecie pre-standardu europejskiego (CEN) zgodnego z ISO dla oceny etycznej badań i innowacji. Pre-standard ten zyskał aprobatę European Network of Research Ethics Committees (EUREC). Inne kluczowe elementy to zestaw rekomendacji określających strukturę oceny etycznej oraz wytyczne dotyczące etyki dla konkretnych typów organizacji, takich jak instytucje finansujące naukę, uczelnie, przemysł, krajowe komisje ds. etyki oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Kolejna grupa wyników to propozycje, jak tworzyć silne instytucje oceny i wytycznych dotyczących etyki oraz przepisy na poziomie kraju i UE, jak również plan dalszego rozwoju oceny etycznej w UE. W sumie 49 raportów opisuje obecny stan rzeczy w odniesieniu do oceny etycznej oraz dotyczącego jej systemu prawnego w różnych dziedzinach nauki, organizacjach, krajach członkowskich i innych. Naukowcy zbadali również i porównali krajowe i międzynarodowe przepisy dotyczące oceny etycznej, różne systemy wartości obowiązujące na świecie i ich implikacje dla oceny etycznej, oraz jak stosuje się ocenę etyczną i zarządza nią na poziomie UE i międzynarodowym. Szeroko zakrojona analiza prześledziła, jak badania i innowacja stawały się przedsięwzięciem globalnym oraz w jaki sposób ta globalizacja prowadzi do określonych etycznych wyzwań. Członkowie zespołu przestudiowali międzynarodowe zasady i postępowanie pod kątem ograniczenia niepożądanych i nieetycznych skutków globalizacji badań i innowacji, rekomendując konkretne rozwiązania w obszarze zasad. Omówili takie problemy, jak międzynarodowy wymiar niewłaściwego prowadzenia badań naukowych, etyczne traktowanie wiedzy ludów autochtonicznych w ramach badań i innowacji oraz etykę badań i prób klinicznych w krajach o niskim i średnim poziomie dochodów. Dyskutowany był również rozwój odpowiedzialnych łańcuchów dostaw, etyka handlu kwotami emisji CO2 oraz podział zysków z badań i innowacji w krajach o niskim i średnim poziomie dochodów. W drodze ku bardziej odpowiedzialnym procesom i wynikom badań i innowacji. Liczne organizacje już korzystają z tych ram. „Stworzono działające metody, wytyczne, sposoby podejścia oraz rekomendacje dla szerokiej gamy interesariuszy badań i innowacji, w tym ciał nadzorujących i decydentów” – mówi prof. Brey. „Ostatecznym celem jest zapewnienie przez ramy spójności wyników badań i innowacji z wartościami moralnymi, potrzebami oraz oczekiwaniami społeczeństwa jako całości”. Mimo iż projekt oficjalnie zakończył się we wrześniu 2017 r., wdrożona została kompleksowa strategia zapewnienia jego nieprzerwanego działania. Kilka zespołów prowadzących projekty finansowane ze środków UE zadeklarowało kontynuowanie projektu SATORI poprzez wykorzystywanie, dalsze rozwijanie lub stosowanie jego wyników. Warto dodać, iż Komisja Europejska dąży do uwzględnienia etyki jako przekrojowego priorytetu w następnym Programie Ramowym (FP9) i w niektórych kwestiach będzie kierować się ustaleniami projektu SATORI. Komisja ma również zamiar wykorzystać wyniki do poprawy oceny etycznej wniosków w programie Horyzont 2020.
Słowa kluczowe
SATORI, etyka, badania i innowacje, ocena etyczna, badania naukowe, etyka badań naukowych, komisje ds. etyki, ocena wpływu etycznego
