Przepływ srebra w regionie śródziemnomorskim w starożytności
Srebro jest plastycznym i trwałym metalem szlachetnym, który cechuje się dużą wartością w stosunku do swojej masy. Jego zaletą jest również fakt, że nie zainteresują się nim na przykład gryzonie. Te i inne czynniki sprawiły, że srebro stało się walutą będącą w obiegu od epoki brązu po średniowiecze. Sporym przełomem było pojawienie się srebrnych monet, które uwolniły transakcje płatności od całej pracy związanej z koniecznością ważenia i oceny czystości kruszcu. Ta sięgająca swoimi korzeniami do VI wieku p.n.e. praktyka odniosła niemalże natychmiastowy sukces, wywołując przy tym lawinę innowacji i przemian społecznych. Przykładem jest starożytna Grecja, gdzie wprowadzenie płatności za pomocą monet ułatwiło rekrutację dużej liczby najemnych hoplitów – wynalazek greckiej sztuki wojennej, który nie miał sobie równych. „Duże masowce wysyłane przez Greków w celu zakupu zbóż były dla Egiptu jedynym źródłem srebra. Ponadto impulsem napędzającym przepływ znacznych ilości srebrnych monet były krwawe pieniądze, jakie wypłacano greckim najemnikom za czasów Aleksandra Wielkiego”, wyjaśnia Francis Albarède, koordynator projektu SILVER, sfinansowanego ze środków Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych. A kiedy taki najemnik wracał do domu obładowany srebrem: „Kupował kawałek ziemi, parę niewolników i brał ślub. Następnie udawał się do siedziby miejscowej rady, oczekując, iż lokalne władze będą się liczyć z jego głosem. To nie przypadek, że na przestrzeni V wieku p.n.e. aż 50 greckich polis wprowadziło u siebie demokrację”, twierdzi Albarède, emerytowany profesor francuskiej uczelni École normale supérieure w Lyonie, będącej gospodarzem projektu. Zespół projektu postanowił pogłębić dotychczasową wiedzę na temat miejsca wydobycia srebra, datowania wybitych monet i sposobów wykorzystywania tego kruszcu. W tym celu uczeni z projektu SILVER postanowili przyjąć podejście wielotorowe – między innymi przeprowadzili badania dotyczące źródeł nieobrobionego srebra, określili związek między greckimi kopalniami a najwcześniejszymi greckimi monetami oraz wykonali analizę perskiego skarbu zdobytego przez Aleksandra Wielkiego, aby ustalić, z której kopalni pochodzi zdobyczne srebro.
Izotopy ołowiu wskazują potencjalne źródła wydobycia kruszcu
Srebro, wyodrębniane z rudy techniką pirometalurgiczną znaną jako kupelacja, ma zwykle ponad 90 % czystości, w przeciwieństwie do ołowiu i miedzi, w przypadku których zawartość metalu może być mniejsza. Ponieważ znane jest tempo rozpadu promieniotwórczego izotopów uranu i toru na różne izotopy ołowiu, a ponadto wiadomo, że ilość izotopów ołowiu zmienia się wraz z wiekiem geologicznym lokalnego źródła, geochemicy są w stanie „odczytać” historię obszarów górniczych, na których na przestrzeni epok geologicznych rosły pokłady srebronośnych rud ołowiu. Jak zauważa Albarède, „Nasz zespół wprowadził metodę analizy izotopów srebra do badań historycznych i archeologicznych na początku 2010 roku. W tej analizie potrzebna jest wysoka precyzja z uwagi na niewielki zakres zmienności, co ma znaczenie, ponieważ izotopy srebra pozwalają archeologom ocenić, czy kruszec wydobyty z konkretnej kopalni został użyty do bicia srebrnych monet”. Proces przebiega następująco: na podstawie badania izotopów ołowiu wskazywane są rudy będące potencjalnymi źródłami kruszcu, a następnie za pomocą badania izotopów srebra eliminowane są potencjalne kopalnie, które nie mogły zawierać srebra w ilościach potrzebnych do bicia monet. Wykorzystanie połączenia izotopów ołowiu i srebra umożliwia zawężenie liczby potencjalnych źródeł kruszcu, o współczynnik wynoszący około 20, wskazując wyłącznie prawdopodobne źródła dla danej monety.
Analiza izotopowa ujawnia rolę przepływu srebra w starożytności
Projekt doprowadził do kilku fascynujących odkryć. „W 330 roku p.n.e. Aleksander Wielki zdobył pałacowe skarbce w perskich miastach, takich jak Persepolis i Suza, a wraz z nimi tyle srebra, ile zmieściłoby się na 150 ciężarówkach”, dodaje Albarède. Pochodzenie tego srebra można zbadać, analizując izotopy ołowiu i srebra z perskich dostaw wojskowych oraz z dostępnych w dużych ilościach srebrnych monet z czasów Aleksandra i jego następców. „Większość srebra pochodzi z obszarów rozsianych wokół Morza Egejskiego. Skarby zgromadzone przez Dariusza III pochodziły z danin ściąganych z poszczególnych satrapii dawnego imperium perskiego. Ten wymuszony odgórnie przepływ waluty zwiększył presję na wydobycie srebra w kopalniach nad Morzem Egejskim i zmusił satrapie, na terenach których nie było kopalni srebra, głównie Egipt, do zaangażowania się w dalekosiężny handel w celu pozyskania kruszcu potrzebnego do zapłaty na rzecz Persji”, tłumaczy Albarède. Ponadto wzrost liczby zatopionych statków spoczywających na dnie Morza Śródziemnego, datowanych na VI wiek p.n.e. odzwierciedla szereg ówczesnych procesów, takich jak zwiększenie skali wydobycia srebra, dostępności kruszcu w basenie Morza Egejskiego oraz działalności mennic. Projekt dobiegł już końca, a obecnie trwają prace mające na celu ocenę jego rezultatów. Albarède ma nadzieję, że jego praca utoruje drogę do globalnych i ilościowych badań dotyczących historii rozwoju pieniądza w regionie śródziemnomorskim w starożytności. „W dłuższej perspektywie przyczyni się to do powstania społeczności analityków, numizmatyków i historyków ekonomii dysponujących wspólnymi zasobami wiedzy na temat monetyzacji w starożytnych społeczeństwach i zarządzania przez nie zasobami metali szlachetnych”, dodaje.
Słowa kluczowe
SILVER, Europejska Rada ds. Badań Naukowych, izotopy ołowiu, kruszec, analiza izotopowa, starożytność, Aleksander Wielki, starożytna Grecja, region śródziemnomorski, wydobycie, monetyzacja, handel