W gąszczu historii: życie roślin z historycznej perspektywy
Mimo że rośliny są często postrzegane jako pasywne i obojętne, ich bogata historia stanowi przedmiot niezliczonych badań. Ich zachowanie bowiem od wieków budzi ogromne zainteresowanie uczonych i filozofów. Wieki XVI i XVII były pod tym względem szczególnie przełomowe, ponieważ dokonała się wówczas znacząca zmiana w rozumieniu świata roślin. W tamtym okresie przestano postrzegać rośliny jedynie jako byty statyczne, gdyż zaobserwowano złożoność ich zachowania i istotną rolę, jaką pełnią w świecie przyrody. Co ważne, ówczesna zmiana perspektywy stała się fundamentem dla współczesnej botaniki i filozofii środowiskowej.
Wgląd w historyczne badania nad roślinami
Korzystając ze wsparcia działań „Maria Skłodowska-Curie” (MSCA), zespół projektu VegSciLif zagłębił się w interpretacje zachowania i życia roślin, jakie pozostawili po sobie autorzy opracowań od późnego renesansu do XVII wieku. Główny nacisk położono na badania botaniczne prowadzone przez ówczesnych uczonych – od Andrei Cesalpino, który był pionierem filozofii roślin, po Marcella Malpighiego i Nehemiaha Grewa, którzy z kolei rozwinęli badania dotyczące anatomii roślin. Przedmiotem tych prac była analiza sposobu postrzegania życia roślin i jego ewolucji w tym przełomowym okresie. „Głównym celem było omówienie zmian i przełomowych wniosków w interpretacjach dotyczących tego, czym właściwie są rośliny, jak wygląda ich życie i zachowanie oraz w jaki sposób kształtują one otoczenie”, wyjaśnia Fabrizio Baldassarri, stypendysta MSCA. Jednym z istotnych osiągnięć projektu VegSciLif było odkrycie, że kilku wczesnonowożytnych uczonych przypisywało roślinom posiadanie inteligencji, zdolności poznania, emocji, a nawet własnej formy języka. Tym, który odegrał centralną rolę w kształtowaniu filozoficznego podejścia do roślin, stanowiącego podstawę ich klasyfikacji, był Andrea Cesalpino. Postulował on, że dusza wegetatywna – odpowiedzialna za podstawowe funkcje życiowe takie jak odżywianie, wzrost i rozmnażanie – jest kluczem do zrozumienia życia i różnorodności roślin, co dziś moglibyśmy nazwać różnorodnością biologiczną. Z kolei Francis Glisson zasugerował, że odczuwanie i poznanie nie są zdolnościami zarezerwowanymi wyłącznie dla zwierząt, ale że są integralną własnością wszystkich żywych organizmów, w tym roślin. Inni wczesnonowożytni uczeni, w tym Savinien Cyrano de Bergerac, w swoich dziełach fantastycznych przedstawiali rośliny jako byty posiadające zdolności podobne do ludzkich czy zwierzęcych oraz podkreślali wzajemne powiązania między wszystkimi żywymi istotami. Obserwacje struktury i funkcji roślin w tamtym wczesnym okresie były prowadzone w sposób analogiczny do badań nad anatomią zwierząt. W tym celu wykorzystywano też badania pod mikroskopem, które pomogły zrozumieć podobieństwa między zwierzętami i roślinami, zwłaszcza w stadium rozwoju embrionalnego.
Znaczenie dla współczesnych badań botanicznych
Zespołowi projektu VegSciLif udało się ustalić niezwykle istotne powiązania między historycznymi a współczesnymi badaniami botanicznymi. Dzięki analizie życia roślin z perspektywy XVII-wiecznych uczonych i filozofów projekt pokazał, w jaki sposób historyczne badania nadal kształtują współczesną naukę. Z prac w ramach projektu wynika, że koncepcja rośliny postrzeganej jako nadrzędna forma życia znacząco przyczyniła się do rozwoju nowych paradygmatów naukowych. Co więcej, odkrycia zespołu VegSciLif wyraźnie wskazują na istotne znaczenie badań dotyczących interakcji między roślinami a ich środowiskiem. Wczesnonowożytni uczeni docenili rolę roślin w budowaniu świata przyrody i społeczeństwa – koncepcję, która odbija się echem także we współczesnych badaniach środowiskowych. Z myślą o rozpoczęciu dyskusji na temat historycznego i współczesnego znaczenia studiów nad roślinami uczestnicy projektu zorganizowali konferencję zatytułowaną „Plants & Philosophy: From Ancient Wisdom to Today’s Science”, która odbyła się w Wenecji. Wydarzenie to zgromadziło historyków, naukowców i badaczy środowiska, a jego tematem przewodnim był wpływ wczesnonowożytnych badań botanicznych na współczesne rozumienie funkcjonowania i ekologii roślin. W szerszym ujęciu projekt VegSciLif znacząco przyczynił się do pogłębienia naszej wiedzy na temat historycznej ewolucji badań nad roślinami, wypełniając lukę między przeszłymi a obecnymi perspektywami. Co ważne, w ramach projektu powstały kompleksowe ramy umożliwiające zrozumienie złożonej i dynamicznej natury życia roślin.
Słowa kluczowe
VegSciLif, rośliny, filozofia, poznanie, badania historyczne, anatomia