Zmysł węchu — brama do zbiorowej przeszłości
Zapach potrafi przenosić w inne miejsce i w inny czas. Dzieje się to natychmiast, instynktownie; nie wymaga żadnych procesów myślowych. Zapachy mogą uspokajać lub niepokoić. Mogą ostrzegać nas przed ryzykiem lub pocieszać. Ale niezwykle ulotne zapachy jeszcze trudniej określić, gdy pomyślimy o zapachach przeszłości: woniach, które wyparowały na przestrzeni historii, a które pomogły ukształtować nasze praktyki kulturowe, rytuały religijne, zabiegi lecznicze i komunikację społeczną. Jak więc możemy poszerzyć naszą wiedzę na temat zapachów z przeszłości? I czy możliwe jest odtworzenie niektórych z nich, aby nadać nowy wymiar doświadczaniu dziedzictwa kulturowego przez ludzi w muzeach, archiwach i innych środowiskach? Wykorzystując moc sztucznej inteligencji i nowe możliwości obliczeniowe, projekt ODEUROPA identyfikuje i rejestruje historyczne zapachy oraz przywraca niektóre z nich do życia. Koordynatorka projektu Inger Leemans z Królewskiej Holenderskiej Akademii Sztuki i Nauki wyjaśnia: „Muzea i archiwa odkrywają moc wielozmysłowych prezentacji, ale brakuje nam naukowych standardów, narzędzi i danych, aby skutecznie identyfikować, konsolidować i promować szeroką rolę zapachów i węchu w naszym dziedzictwie kulturowym”. Projekt ODEUROPA ma to zmienić. „Jest to pierwszy europejski projekt badawczy łączący wiedzę z zakresu nauk humanistycznych i dziedzictwa kulturowego z najnowocześniejszymi metodologiami informatycznymi w celu uchwycenia i udokumentowania roli, jaką zapach odgrywał — i nadal odgrywa — w naszej kulturze” — mówi Leemans.
Źródła danych dotyczące zapachów w zapisach historycznych
„Połączona wiedza specjalistów w zakresie rozpoznawania obrazów, eksploracji danych tekstowych i technologii sieci semantycznej umożliwiła projektowi zidentyfikowanie i udokumentowanie znacznej części europejskiego dziedzictwa węchowego” — zauważa Leemans. Po zidentyfikowaniu odniesień do zapachów w zapisach historycznych, projekt przystąpił do realizacji ambitnego celu, jakim było odtworzenie niektórych z nich. „Właściwie zaskoczyło mnie, że techniki eksploracji sensorycznej działały tak dobrze” — zauważa Leemans. „Na początku projektu nie odważyłabym się mieć nadziei na tak wspaniały wynik, ponieważ musieliśmy zaczynać od zera, i to w tak wielu różnych aspektach”.
Od źródła do laboratorium — generowanie zapachów przeszłości
Cecilia Bembibre Jacobo, pracująca nad projektem naukowczyni, specjalistka dziedzictwa kulturowego, wyjaśnia, że zespół badał trzy rodzaje zapachów: związanych z przedmiotami, które już nie istnieją, takimi jak historyczne balsamki; abstrakcyjne zapachy, które są wywoływane przez obrazy; oraz zapachy przedmiotów, które są nadal dostępne. Jednym z interesujących studiów przypadku był rozwój zapachu „piekła”, przedstawionego na obrazie autorstwa Martina Schaffnera w Muzeum Ulm w Niemczech. „Opracowaliśmy zapach, aby przywołać konceptualny pejzaż zapachowy dzięki współpracy między badaczami i perfumiarzami” — mówi Bembibre. „Ustrukturyzowany, oparty na historycznych informacjach dokument kierunkowy został udostępniony perfumiarzom, a iteracje rozwijającego się zapachu były oceniane przez historyków i historyków sztuki, a także projektantów zapachów, którzy mieli rozległą wiedzę na temat materiałów zapachowych” — wyjaśnia. Rezultatu końcowego nie należy lekceważyć! W przypadku bardziej namacalnych obiektów projekt wykorzystywał techniki chemii analitycznej do ekstrakcji lotnych związków organicznych odpowiedzialnych za zapach. Następnie wyniki zweryfikowano za pomocą analizy fazy nadpowierzchniowej (headspace), która mierzy lotne związki w powietrzu otaczającym próbkę zapachową, wykorzystując technikę chromatografii gazowej ze spektrometrią mas i chromatografii gazowej z olfaktometrią. Połączenie tych technik pozwoliło naukowcom poznać skład zapachu i zacząć prace nad jego chemicznie dokładną rekonstrukcją.
Cenny zapis naszego niematerialnego dziedzictwa
Projekt miał bardzo proaktywne podejście do dzielenia się swoimi odkryciami. Strona Odeuropa Smell Explorer zawiera ponad 2 miliony odniesień do zapachów lub „relacji świadków” z ponad 43 000 obrazów i 167 000 tekstów. Oprócz tego zespół opracował również stronę encyklopedię historii i dziedzictwa zapachów, która oferuje wyselekcjonowane historie o zapachach, nosach i pejzażach zapachowych, które tworzyły historię. W ramach projektu zarejestrowano również takie rozwiązania, jak Odeuropa Smell Explorer, European Olfactory Knowledge Graph, Olfactory Storytelling Toolkit i Olfactory Heritage Toolkit na platformie wyników programu Horyzont. Leemans ma nadzieję, że te zasoby pomogą muzeom, innym instytucjom dziedzictwa i edukatorom zwiększyć swój wpływ poprzez wykorzystanie zapachu w opowiadaniu historii. Badaczka uważa, że podejście multisensoryczne może pomóc muzeom każdej wielkości przyciągnąć szersze grono odwiedzających, którzy mogą na nowe sposoby wchodzić w interakcję z kolekcją. „Zapach jest demokratyczny: w pewnym sensie wszyscy jesteśmy ekspertami od zapachów. Zapach zachęca do rozmowy i wymiany międzykulturowej. Zapach zaskakuje i stanowi bramę do przeszłości” — mówi. „Nasz projekt może więc zróżnicowanym odbiorcom pomóc przejrzeć na oczy, a właściwie «oczyścić nos»”.
Słowa kluczowe
ODEUROPA, zapach, chemia analityczna, dziedzictwo niematerialne, Odeuropa Smell Explorer, pejzaże zapachowe, relacje świadków, rekonstrukcja, muzea, dziedzictwo kulturowe, eksploracja danych tekstowych, węch
