Nowe metody datowania radiowęglowego pozwalają odkryć tajemnice starożytnej cywilizacji saharyjskiej
Najważniejsze pytania, które wynikają z badań nad pustynnym regionem Afryki Północnej, dotyczą natury, stopnia wyrafinowania i powiązania pierwszych społeczności oazowych na Saharze. Tradycyjny pogląd, umocniony jeszcze przez współczesne władze kolonialne w Afryce Północnej, głosi, że w epoce przedislamskiej Sahara była słabo zaludniona, z wyjątkiem kilku grup koczowników. Finansowany ze środków unijnych zespół archeologów prowadzących badania w ramach projektu TRANS-SAHARA (State Formation, Migration and Trade in the Central Sahara (1000 BC – AD 1500)) zakwestionował jednak powyższe stanowisko, analizując szereg kluczowych zagadnień, takich jak handel, rodzaj osadnictwa i działalność gospodarcza, postęp technologiczny, obrzędy pogrzebowe i tożsamość oraz migracja. Przełomowe odkrycia pomimo przeciwności Brak możliwości przeprowadzenia badań terenowych na Pustyni Libijskiej w wyniku wojny domowej w 2011 r. oznaczał, że do zebrania części potrzebnych w projekcie danych trzeba było posłużyć się analizą obrazu satelitarnego i metodą datowania radiowęglowe obiektów z cegły mułowej. „Umożliwiło to olbrzymi rozwój naszej wiedzy z zakresu przedislamskiego osadnictwa na kilku libijskich terenach oazowych; a ponadto dało nam światowy rozgłos w związku z odkryciem setek miast i wiosek »zaginionej« cywilizacji Garamantów”, komentuje główny badacz prof. David Mattingly. Wyniki badań wyjaśniają zasięg i stopień zaawansowania kultury Garamantów, która według prof. Mattingly’ego rozwijała się od mniej więcej roku 1000 p.n.e. W okresie od I do VI wieku prawdopodobnie tworzyli oni pierwszą przedislamską państwowość na terenie środkowej Sahary. Rozwój terenów wokół oaz wcześniejszy niż zakładano Prowadzone w ostatnim czasie prace terenowe w Maroku, poczynając od obrazowania satelitarnego po wizyty w terenie mające na celu zebranie danych umożliwiających datowanie (w tym kolejny spory zbiór próbek datowanych metodą radiowęglową), wskazują na podobny schemat rozwoju wczesnego osadnictwa na terenie oaz. Zdaniem uczestników projektu jest to powiązane z innymi wyznacznikami przemian społecznych (metalurgia, hierarchia i złożoność). „Wydaje się, że rozwój nastąpił w późniejszym okresie, od pierwszej połowy pierwszego tysiąclecia naszej ery, a region stał się wpływowy dopiero podczas formowania się silnych państw islamskich w okresie wczesnego średniowiecza”, tłumaczy prof. Mattingly. Jednym z najbardziej niezwykłych odkryć marokańskich badań terenowych było znalezienie typu grobowca ze zdobionymi malowidłami kaplicami pogrzebowymi przeznaczonymi do kultu przodków. Do tej pory uczestnicy projektu TRANS-SAHARA opracowali zbiór 20 malowanych postaci ludzkich, otwierając przed nami świat pustynnej społeczności, wraz z jej strojami, akcesoriami, obrzędami i wierzeniami. Prof. Mattingly zamierza kontynuować pracę: „Na kolejnym etapie realizacji projektu planujemy prowadzić wykopaliska kolejnych grobowców. W innej osadzie na terenie Maroka odkryliśmy niezwykły zbiór setek wyrytych w kamieniu wizerunków przedstawiających głównie wojowników na koniach, które wydają się być związane ze swego rodzaju kultem koni. Wierzymy, że takie odkrycia pomogą marokańskim władzom w stworzeniu atrakcji turystycznych lub muzeów w strefie badań”. Pionierskie metody datowania zapewniają jaśniejszy kontekst Największym wyzwaniem dla archeologii historycznej Sahary był brak ścisłości chronologicznej. Liczne stanowiska archeologiczne nie posiadają żadnego kontekstu historycznego. Projekt TRANS-SAHARA jest pierwszym przedsięwzięciem, w którym do datowania architektury z cegły mułowej zastosowano technikę datowania radiowęglowego (AMS), wykorzystaną w badaniu wypełnień organicznych obecnych w cegle. Okazało się to niezwykle użyteczne, gdyż umożliwiło bardziej precyzyjne datowanie szerokiej gamy obiektów pochodzących z okresu obejmującego kulturę zarówno przedislamską, jak i islamską. ERBN sfinansowała łącznie ok. 200 datowań techniką AMS, dzięki którym stworzono całkowicie nowe ramy chronologiczne dla rozwoju oaz na terytorium Sahary. „Jeśli nasze metody datowania zostaną zastosowane także w odniesieniu do kolejnych obiektów, wówczas dokładniej określimy przebieg rozwoju cywilizacyjnego w regionie”, zauważa profesor. Wspieranie współpracy z myślą o tworzeniu nowych koncepcji Poza realizacją celów naukowych projekt przyczynił się też do rozwoju zawodowego i intelektualnego zespołu początkujących naukowców. Konferencje sprzyjały zacieśnianiu relacji zawodowych i współpracy, które wykraczają poza ramy podstawowego projektu, a niektóre wspólne projekty są już w toku. Prof. Mattingly podsumowuje: „Projekt TRANS-SAHARA przedefiniował przyszły program badań nad historią i archeologią Sahary, co ma ważne konsekwencje nie tylko dla badań naukowych, ale także dla tożsamości narodowej krajów Sahary i Maghrebu”.
Słowa kluczowe
TRANS-SAHARA, historia islamu, oaza, kultura, cywilizacja, cegła mułowa, archeologia historyczna, datowanie węglowe
