Kamień nazębny rzuca światło na średniowieczne metody leczenia trądu
Niewiele wiemy na temat archeologii średniowiecznych leprozoriów ani stosowanych w nich metod leczenia, co wynika po części ze słabego udokumentowania. Zespół pionierskiego, finansowanego przez UE projektu MEDICAL, realizowanego przy wsparciu działań Maria Skłodowska-Curie, postanowił wypełnić tę lukę w wiedzy, przeprowadzając w tym celu analizę ludzkiego kamienia nazębnego. „Ta zmineralizowana matryca stanowi wyjątkowy zapis substancji organicznych i nieorganicznych – takich jak szczątki roślin, minerałów i zwierząt – z których część mogła być stosowana w leczeniu trądu w średniowieczu”, wyjaśnia Elena Fiorin, stypendystka działań Maria Skłodowska-Curie. U niektórych osób zespół znalazł ślady imbiru i rtęci. Imbir jest od dawna stosowany w medycynie, o czym świadczy jego naukowa nazwa Zingiber officinalis, i rzeczywiście pojawia się w źródłach historycznych jako lek na trąd. Rtęć zmieszana z innymi minerałami była używana do zakrywania niedoskonałości skóry i jako maść uśmierzająca ból, więc można przypuszczać, że znalazła zastosowanie także w leczeniu trądu, który poważnie wpływa na skórę. „Nasze wyniki rzucają nowe światło na historię medycyny, uzupełniając ją o szczegóły dotyczące życia osób cierpiących na trąd w średniowieczu”, mówi kierowniczka badań Emanuela Cristiani z Uniwersytetu Sapienza w Rzymie, uczelni będącej gospodarzem projektu.
Co skrywa średniowieczny kamień nazębny
Dzięki współpracy z Uniwersytetem w Durham (Zjednoczone Królestwo) i Centre Michel de Boüard, Craham we Francji (strona w języku francuskim) Fiorin mogła zbadać kamień na zębach znalezionych na cmentarzach średniowiecznych leprozoriów w szpitalu St Leonard’s w Peterborough w Anglii i Saint-Thomas d’Aizier we Francji. „To dwa niezwykłe cmentarze dla trędowatych, na których kilka lat temu przeprowadzono obszerne wykopaliska”, dodaje Fiorin. Kamień nazębny to zmineralizowana płytka nazębna. Podczas procesu mineralizacji kawałki jedzenia (resztki roślin i zwierząt), związki biomolekularne i pierwiastki chemiczne znajdujące się w jamie ustnej mogą zostać „uwięzione” w mineralnej matrycy kamienia. Te mikroskopijne resztki często pozostają w nienaruszonym stanie przez tysiąclecia. „Średniowieczny kamień nazębny to niezrównane źródło informacji na temat diety, zdrowia i warunków życia osoby, a nawet jej byłych nawyków społecznych i pracowniczych. W ciągu ostatnich kilku lat poznaliśmy dzięki niemu praktyki lecznicze i medyczne z przeszłości”, zauważa Florin. Kamień nazębny przeanalizowano z wykorzystaniem optycznej mikroskopii polaryzacyjnej i technik analizy chemicznej, takich jak spektrometria mas sprzężona z plazmą wzbudzaną indukcyjnie i atomowa spektrometria fluorescencyjna. Optyczna mikroskopia polaryzacyjna wykazała obecność imbiru na zębach niektórych osób pochowanych na średniowiecznym angielskim cmentarzu St Leonard’s w Peterborough. Istnieją dowody świadczące o wykorzystaniu imbiru do leczenia trądu. Na przykład Konstantyn Afrykańczyk, znany XI-wieczny lekarz, zalecał stosowanie leków doustnych zawierających imbir i inne zioła, aby złagodzić ból brzucha wywołany trądem. Ponadto analiza w celu wykrycia i pomiaru poziomu rtęci wykazała jej wysokie stężenia u osób żyjących w leprozoriach w porównaniu z grupą kontrolną projektu – osobami pochowanymi na zwykłych cmentarzach. „Jesteśmy szczególnie dumni, że pokazaliśmy potencjał technik chemicznych w badaniu stężeń toksycznych metali ciężkich w małych fragmentach ludzkiego kamienia nazębnego, co udało się dzięki wsparciu Vrije Universiteit Brussel (VUB)”, mówi Fiorin.
Nowe spojrzenie na średniowiecze
Ustalenia zespołu projektu MEDICAL wskazują, że ludzie w średniowieczu byli świadomi zagrożenia zakażeniem i znali sposoby na jego ograniczanie. „Osoby trędowate nie były stygmatyzowane. Wręcz przeciwnie – otaczano je opieką. To pouczająca lekcja o człowieczeństwie, która pozwala nam inaczej spojrzeć na naszych średniowiecznych przodków”, podsumowuje Fiorin. W ramach programu SAPIExcellence zespół będzie kontynuował swoje badania, tym razem biorąc pod lupę leprozorium Sint-Jan w Ypres w Belgii. Badacze będą także dalej pracować nad rozwojem swojej metody analizy chemicznej, badając kamień nazębny pobrany od osób żyjących w czasach współczesnych.
Słowa kluczowe
MEDICAL, kamień nazębny, zęby, trąd, leprozorium, szpital, średniowiecze, średniowieczny
