Odkrywanie prawdy o Zagładzie ukrytej w archiwach dzięki cyfrowym narzędziom kuratorskim
Upamiętnienie Holokaustu podtrzymuje pamięć o jego ofiarach oraz sprawcach. Alianckim wojskowym zawdzięcza się dostęp do części materiałów wizualnych, lecz niewiele z nich zostało poddanych cyfryzacji lub ma format, którego można użyć we współczesnych badaniach. Zespół finansowanego ze środków UE projektu VHH (Visual History of the Holocaust: Rethinking Curation in the Digital Age) wykorzystuje techniki cyfrowe do dynamicznego łączenia filmów o odkryciu nazistowskich obozów koncentracyjnych i innych miejsc zagłady z dodatkowymi zdjęciami, dźwiękami i tekstami. „Jednym z najważniejszych założeń naszego projektu jest opracowanie nowego sposobu rozumienia procesów kuratorskich dotyczących dokumentów cyfrowych oraz zbadanie możliwości oferowanych przez narzędzia oparte na technologii sztucznej inteligencji (SI)”, wyjaśnia Ingo Zechner, koordynator projektu. System jest przeznaczony między innymi dla badaczy mediów i producentów, nauczycieli, kuratorów dziedzictwa kulturowego i specjalistów w dziedzinie turystyki. Wykorzystano kilka gotowych do użycia elementów oprogramowania, np. silnik optycznego rozpoznawania znaków software (Tesseract), natomiast inne zostały spersonalizowane z myślą o nowych rozwiązaniach.
System modułowy
Celem projektu VHH było udostępnienie jak największej ilości materiałów wizualnych dotyczących Holokaustu, w tym tych, które wcześniej służyły jedynie specjalistycznym instytucjom, takim jak Imperialne Muzeum Wojny w Zjednoczonym Królestwie. Dlatego materiały – filmy, nagrania audio, fotografie i teksty – są digitalizowane i umieszczane w cyfrowym repozytorium. Narzędzia sztucznej inteligencji oparte na algorytmach uczenia maszynowego mogą być wykorzystywane w celu przeprowadzania automatycznych analiz dokumentów tekstowych i materiałów filmowych. Po zeskanowaniu dokumenty tekstowe przetwarzane są za pomocą oprogramowania transkrypcyjnego, dzięki czemu można je indeksować i wyszukiwać. Pilotażowo wprowadzono również oprogramowanie do tłumaczenia przetwarzające teksty obcojęzyczne. Stworzone w ramach projektu oprogramowanie do automatycznej analizy filmów wykrywa poszczególne ujęcia, techniki zdjęciowe i obiekty oraz dodaje meta tagi, by umożliwić ich wyszukiwanie. Następnie system podpowiada pokrewne lub podobne materiały i łączy pozycje. Użytkownicy mogą oglądać zdigitalizowane filmy na nowym odtwarzaczu multimedialnym, zaprojektowanym z myślą o zachowaniu specyfiki analogowych materiałów źródłowych. Istotne dla projektu było udostępnienie surowych materiałów. „Użytkownicy mogą oglądać niezmontowane filmy, poznawać ich bezpośredni kontekst, zastanawiać się, dlaczego dane nagrania zostały wybrane oraz myśleć o ludziach stojących za produkcją”, mówi Zechner, dyrektor Ludwig Boltzmann Institute for Digital History pełniącego rolę gospodarza projektu. System jest dostępny za pośrednictwem strony internetowej, a ponieważ posiada funkcję geolokalizacji, może wyszukiwać zasoby dostępne w danej lokalizacji, co jest szczególnie dobrze sprawdza się w miejscach, w których znajduje się niewiele materiałów. „Użytkownik uzyskuje dostęp do naszych zbiorów za pośrednictwem urządzenia mobilnego, gdy przegląda witrynę”, dodaje Zechner. Znajduje się tam także funkcja osi czasu, pozwalająca użytkownikom na wybór materiałów dotyczących danego wydarzenia lub miejsca w czasie.
Miejsce i czas w nowym kontekście
Dzięki podejściu przyjętemu w projekcie VHH możliwe jest lepsze zrozumienie historii i wprowadzenie innowacyjnego podejścia do nauki o przeszłości. Badacze opracowali gotowe do użycia narzędzia, które pozwolą w przyszłości na przeprowadzanie automatycznych analiz tekstów, a także przygotowali rozwiązania kuratorskie umożliwiające przejrzystą prezentację oraz proste porównanie wyników automatycznych i ręcznych analiz materiałów. Amerykańskie wojsko rejestrowało dowody okrucieństwa wiosną 1945 roku, natomiast Sowieci robili to już od 1941 roku. „Materiały filmowe, na których radzieccy żołnierze napotykają miejsca okrucieństwa znajdujące się poza obozami koncentracyjnymi, dowodzi jedynie jak bardzo zdecentralizowane było barbarzyństwo i związane z nim bezpośrednio wymierzane okrucieństwo. Bez tych nagrań niewiele byśmy o tym wiedzieli”, zauważa Zechner. Prototyp VHH przeszedł siedem rund testów z udziałem studentów szkół filmowych, producentów medialnych, przewodników turystycznych i nauczycieli na kursach uniwersyteckich prowadzonych w miejscach pamięci –https://www.mauthausen-memorial.org/pl (Mauthausen) i Gusen – bądź w biurach oraz domach uczestników. Na podstawie informacji zwrotnych ulepszono system i udoskonalono jego najistotniejsze funkcje. Zespół pracował również nad zestawem narzędzi do digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego i wydaniem ich modelu metadanych, zaadaptowanego z wspieranego przez UE projektu EFG. Stworzone oprogramowanie typu open-source zostanie udostępnione publicznie na platformie GitHub. „Analiza praktyk kuratorskich w erze cyfryzacji oraz wypracowywanie wzorców najlepszych praktyk w tym obszarze nie byłyby możliwe bez wykorzystania sztucznej inteligencji”, podsumowuje Zechner. Dodatkowo projekt VHH potwierdza olbrzymie możliwości wynikające z zastosowania technologii sztucznej inteligencji w celu analizy znacznie większych zbiorów materiałów filmowych, fotograficznych oraz innych dokumentów historycznych – rozwiązania te być może znajdą zastosowanie w ramach prac nad wieloma innymi projektami związanymi z dziedzictwem kulturowym.
Słowa kluczowe
VHH, digitalizacja, cyfryzacja, Holokaust, okrucieństwo, nagranie, archiwum, transkrypcja, tłumaczenie, miejsce pamięci, obozy koncentracyjne, innowacja społeczna
