Pamięć o zawiłych historiach przemocy
W jaki sposób społeczeństwa zapamiętują przemoc z przeszłości, a w szczególności powszechny współudział w niej? Jest to główne pytanie stawiane w ramach finansowanego ze środków UE projektu GREYZONE, który badał ograniczenia procesów rozliczania z naruszeń praw człowieka w przeszłości prowadzonych przez instytucje wymiaru sprawiedliwości okresu przejściowego. „Przyglądaliśmy się reżimom autorytarnym, apartheidowi i dyktaturom wojskowym”, wyjaśnia koordynatorka projektu Mihaela Mihai. „Szczególnie interesowało nas odkrycie tendencji wymazywania z pamięci publicznej zarówno powszechnego współudziału, jak i form oporu, które nie przystają do modelu bohatera”. Projekt, który wsparty został przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych, miał trzy cele. Po pierwsze: konceptualizację współudziału w przemocy państwowej poprzez zaproponowanie strukturalnie i czasowo dopasowanego ujęcia odpowiedzialności. Po drugie: konceptualizację oporu w sposób, który podważa dominujący model „bohatera-wybrańca”. Po trzecie: ocenę potencjału dzieł sztuki do inicjowania niewygodnych rozmów publicznych na temat współudziału i oporu w sposób, który podważa wymazywanie winy za współudział.
Umowne prawo
Jak mówi Mihai, sprawiedliwość okresu przejściowego jest ograniczona w swojej zdolności do konceptualizacji współudziału w przemocy państwowej, ponieważ wyrosła z prawa umownego. „Wielu badaczy i zwolenników sprawiedliwości okresu przejściowego wywodzi się z zawodów prawniczych, w których rozumienie odpowiedzialności politycznej wzorowane jest na odpowiedzialności prawnej”, zauważa. Odpowiedzialność prawna skupia się zazwyczaj na wyraźnie rozpoznawalnym czynie popełnionym przez jednostkę w określonym momencie czasu. „W długotrwałych reżimach represyjnych można zacząć od bycia ofiarą, a skończyć jako współwinny. Prawo jest więc bardzo ograniczonym narzędziem do zajmowania się strukturalną, czasową i spektralną naturą przemocy”, mówi Mihai. W ramach projektu GREYZONE analizowane są cztery różne przypadki: autorytaryzm i okupacja wojskowa we francuskim Vichy, kolonialny apartheid w RPA, komunistyczny autorytaryzm w Rumunii oraz dyktatura wojskowa w Argentynie. W każdym z tych przypadków Mihai i jej współpracownicy z Uniwersytetu w Edynburgu odkryli, że reakcje poszczególnych osób na przemoc systemową i udział w niej były różne. Grupa poszukiwała również form tego, co Mihai nazywa „mieszanym oporem”, prezentowanym przez jednostki, które czasem stawiały opór, a czasem wycofywały się ze względu na strach, osobiste ambicje lub chęć ochrony bliskich. Obraz ten stoi w kontraście do: „Normatywnego modelu bohatera-wybrańca jako suwerennej, nieskrępowanej, odważnej osoby, zazwyczaj mężczyzny, odznaczającej się wyjątkowymi zaletami i odpornością, której zaangażowanie jest niezachwiane”, mówi Mihai.
Mieszany opór
Wreszcie, zespół zapoznał się również z dziełami filmowymi i literackimi, które ukazały wiele twarzy współudziału i oporu, w całej ich złożoności. „Sztuka może często z większą siłą ujawniać, problematyzować i upolityczniać pamięć w sposób, w jaki nie mogą dokonać tego na przykład procesy sądowe i komisje śledcze”, wyjaśnia Mihai. „Dzieła sztuki inspirują publiczność – intelektualnie, emocjonalnie, zmysłowo – do przyjęcia bardziej złożonego spojrzenia zarówno na współudział, jak i na opór”. Poprzez wyróżnienie aktów solidarności i oporu, których nie uznaje się za takie, Mihai i jej współpracownicy chcą, by ludzie je dostrzegli. Mają nadzieję, że poszerzy to wyobraźnię ludzi na temat tego, co mogą zrobić w odpowiedzi na różne formy represji. „Ponieważ stanowi on wyjątek, model bohatera odstrasza ludzi”, dodaje Mihai. „Jeśli niezbędny jest bohater, wielu z nas poczuje się zniechęconych, podczas gdy w rzeczywistości w represyjnych warunkach politycznych istotny wpływ mieć będzie mieszany opór”. Wyniki badań opublikowano w różnych międzynarodowych publikacjach naukowych, a wkład, który wniosła w nie Mihai, jest przedmiotem jej przyszłej książki, „Caring for Memory: The Arts of Complicity and Impure Resistances”.
Słowa kluczowe
GREYZONE, współudział, opór, systemowy, przemoc, autorytaryzm, apartheid, dyktatura, bohater
