Prawa i krzywdy obywateli: związek między danymi a demokracją
W literaturze powszechne jest stwierdzenie, że dane to nowa ropa naftowa. Biznes potrzebuje ich, by lepiej poznać nasze preferencje i nawyki zakupowe, politykom są niezbędne do wygrywania wyborów, a rządy wykorzystują je – zazwyczaj – na rzecz dobra ogółu. A co ze społeczeństwem obywatelskim? Od dziesięciu lat dziennikarstwo oparte na danych i dochodzenia związane z prawami człowieka wykorzystujące dostępne w internecie informacje nieustannie pokazują, jak cenne mogą być duże zbiory danych dla podmiotów pozarządowych i innych jednostek. Jednak naukowcy nie poświęcali dotychczas uwagi związkom między uczestnictwem w życiu politycznym i społeczeństwie obywatelskim a dużymi zbiorami danych. Zmienił to dopiero finansowany przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych (ERBN) projekt DATACTIVE (Data activism: The politics of big data according to civil society). „W ramach projektu DATACTIVE połączyliśmy obszerne wywiady z 250 aktywistami i aktywistkami, a także obrońcami i obrończyniami praw człowieka i praw cyfrowych z obserwacjami w realnym świecie i cyberprzestrzeni oraz technikami eksploracji danych. Celem było ustalenie, co ludzie myślą i mówią o danych i infrastrukturze danych, jak je wykorzystują, a także w jaki sposób algorytmy pośredniczą w tych procesach”, mówi Stefania Milan, główna badaczka w projekcie oraz profesor nadzwyczajna nowych mediów i kultury cyfrowej na Uniwersytecie w Amsterdamie. Prace skupiły się na trzech lukach w wiedzy: braku zrozumienia sposobów wykorzystywania danych przez społeczeństwo obywatelskie, związku między sprzeciwianiem się gromadzeniu dużych zbiorów danych i poparciem dla tego typu działań, a także kolektywnym i programistycznym wymiarze aktywizmu opartego na wykorzystaniu danych.
COVID-19 i solucjonizm technologiczny
Zespół skupiony wokół projektu opisał rolę danych jako czynnika umożliwiającego działanie cyfrowych aktywistów. Według koncepcji badaczy dane mogą być zarówno traktowane jako „stawka” – przedmiot walki politycznej – jak i wykorzystywane jako część „repertuaru” modułowych narzędzi walki politycznej. Na jej podstawie udało im się dostrzec szereg interesujących trendów. Badacze przyjrzeli się bliżej trendom społecznym, takim jak otwarte dane, sprzeciw wobec inwigilacji, biały wywiad, 5G oraz wpływ algorytmów personalizacji wykorzystywanych przez serwis Facebook na holenderskie wybory w marcu 2021 r. Zespół pod przewodnictwem Milan odkrył pogłębiające się różnice między osobami, które są uwzględnione w oficjalnych rejestrach, oraz ludźmi, na temat których istnieje niewiele danych. Problem ten wyraźnie uwidocznił się w czasie pandemii COVID-19. Przykładem są marginalizowane społeczności, takie jak osoby niezarejestrowane i migranci nieposiadający dokumentów, które miały problem z dostępem do opieki medycznej. „Założyliśmy wielojęzyczny blog, w którym opisujemy, jak jednostki i społeczności na marginesie społeczeństw radzą sobie z wirusem, oraz krytykujemy zjawisko »solucjonizmu technologicznego« charakteryzujące reakcję na pandemię”, wyjaśnia Milan. Zespół projektu DATACTIVE zbadał, jak pandemia COVID-19 przyczyniła się do obniżenia czujności w odniesieniu do zagrożeń dla prywatności. Zdaniem Milan szczególnie niepokojący jest nowy, rozproszony model rządzenia, w którym aplikacje śledzące kontakty społeczne, kamery termiczne z funkcją rozpoznawania twarzy oraz platformy edukacyjne stopniowo przejmują role zarezerwowane zwykle dla organów administracji państwowej. „Ma on negatywny wpływ na kontrolę obywateli nad należącymi do nich danymi i jednocześnie przyczynia się do zwiększenia nierówności i dyskryminacji. Unijne zaświadczenie o szczepieniu to kulminacja tego trendu: legitymizuje ono nierówności między krajami i ludźmi, stanowiąc sformalizowany sposób na odróżnianie osób zaszczepionych od niezaszczepionych, co ostatecznie prowadzi do wykluczenia tych drugich. Jest to szczególnie widoczne na półkuli południowej, gdzie dostęp do szczepionek jest bardzo ograniczony”.
Działania obywatelskie
Zespół projektu DATACTIVE zaobserwował także, że przejrzystość i otwartość danych stały się narzędziem w walce z pandemią. Obywatele krajów takich jak Brazylia używają ich do kreowania alternatywnych narracji w obliczu bezczynności władz, a niektóre organizacje obywatelskie i pozarządowe coraz mocniej sprzeciwiają się rozpowszechnianiu technologii rozpoznawania twarzy. Zwieńczeniem tych działań jest skierowana do władz UE petycja pod hasłem „Reclaim your face” (Odzyskaj swoją twarz). „Mamy nadzieję, że docelowo nasz projekt skłoni więcej osób do korzystania z danych. Chcielibyśmy, żeby aktywiści zajmujący się danymi dostrzegali komplementarność rozwiązań, a zarazem nagłaśniali problemy i rozpowszechniali wiedzę na temat problemów i możliwości związanych z ich użyciem. Takie podejście może pomóc w wykorzystaniu dobrych praktyk społeczeństwa obywatelskiego do rozwoju wiedzy oraz polityki publicznej”, mówi Milan. Choć projekt DATACTIVE dobiegł końca, badacze będą kontynuować prace w ramach różnych innych inicjatyw. Będą one dotyczyć między innymi: przygotowania uwzględniających prawa człowieka norm technologicznych na potrzeby sieci 5G, opracowania oprogramowania do badania algorytmów personalizacji, a także dalszych badań nad innowacjami technologicznymi, które przyczyniają się do zwiększenia dyskryminacji i niesprawiedliwości.
Słowa kluczowe
DATACTIVE, duże zbiory danych, prawa człowieka, społeczeństwo obywatelskie, aktywizm cyfrowy, COVID-19
