Prawdziwe konsekwencje dezinwestycji społecznych
Pakiet SIP był ambitną próbą reorganizacji polityki społecznej, zwłaszcza po pięciu latach kryzysu zaostrzonego wprowadzeniem surowych środków oszczędnościowych. Wprowadził nowy dyskurs i miał na celu legitymizację wydatków społecznych poprzez podkreślenie ich wartości produkcyjnej: wysokie zyski ekonomiczne z usług społecznych, takich jak wczesna edukacja, opieka zdrowotna, mieszkania socjalne i aktywna polityka rynku pracy; utrzymanie standardu życia i stabilności gospodarki w czasach kryzysu. Jednak prawda jest taka, żepakiet tylko w połowie zrealizował swój cel. Aby pomóc w tworzeniu skuteczniejszej polityki w przyszłości, zespół projektu Re-InVEST (Rebuilding an Inclusive, Value-based Europe of Solidarity and Trust through Social Investments) uwypuklił długoterminowe szkody w zakresie dezinwestycji społecznych w okresie kryzysu i zamierza określić warunki brzegowe oraz elementy składowe prawdziwej strategii inwestycji społecznych. Patrząc wstecz, czy można powiedzieć, że pakiet SIP miał jakikolwiek pozytywny wpływ na inwestycje społeczne? Ides Nicaise: Jego wpływ był raczej symboliczny. Prawdopodobnie pakiet pomógł w ograniczaniu szkód spowodowanych przez program oszczędnościowy w europejskich państwach opiekuńczych i pobudził dyskurs na temat efektywności w zakresie ochrony socjalnej, opieki zdrowotnej itp. Jednak ciągła presja na „konsolidację budżetową” spowodowała, że pakiet SIP stracił praktycznie całą moc oddziaływania i coraz częściej był uważany za instrument polityki w ramach neoliberalnego programu gospodarczego. Selektywność, wydajność, rentowność i prywatyzacja stały się nowymi popularnymi hasłami – kosztem sprawiedliwości, praw podstawowych i minimalnych standardów społecznych. Nie dziwi zatem fakt, że Komisja Junckera wybrała inny sztandarowy element swojej polityki społecznej: europejski filar praw socjalnych. Nie twierdzę, że pomiędzy tymi dwoma ramami występuje sprzeczność. Jednak w dokumentach dotyczących polityki UE z ostatnich trzech lat znajdziemy niewiele wzmianek na temat pakietu SIP. Czy zatem pakiet SIP był skazany na niepowodzenie? Może to zostać podważone jedynie przez sprzeczność między kontekstem polityki makroekonomicznej a dyskursem na temat inwestycji społecznych. Nie można promować inwestycji społecznych, nie wspominając, gdzie państwa członkowskie mogą znaleźć środki na ten cel. Budżet UE jest marginalny: na poziomie 1% europejskiego PKB nie może mieć żadnego znaczącego wpływu. Można mieć jedynie nadzieję, że trwałe ożywienie stworzy więcej przestrzeni dla prawdziwych inwestycji społecznych w państwach członkowskich. Jednak nawet Fundusz Inwestycyjny Junckera, powołany w celu ożywienia gospodarczego, skupiał się na tradycyjnej infrastrukturze gospodarczej i w dużej mierze pomijał inwestycje społeczne. Jakie działania podjęto, aby odwrócić ten trend? Przede wszystkim zwróciliśmy uwagę na ogromne szkody społeczne związane z dezinwestycją społeczną w okresie kryzysu. Większość osób uważa, że cięcia w wydatkach socjalnych oznaczają jedynie chwilowe zaciśnięcie pasa, a nawet stanowią pozytywną zachętę do podjęcia pracy. Jednak rzeczywistość jest zupełnie inna. 13 lokalnych zespołów pracujących nad projektem Re-InVEST spędziło wiele miesięcy na analizowaniu długoterminowego wpływu polityki oszczędnościowej na życie najbardziej narażonych osób. Badacze zgromadzili dowody potwierdzające występowanie szkód, których skutki są często nieodwracalne: noworodki śpiące w lodowatych schroniskach, przewlekle chore osoby rezygnujące z leczenia, ponieważ ich lekarstwa stały się zbyt kosztowne, pozbawieni środków do życia rodzice pozostawiający swoje dzieci, aby wyemigrować do pracy w innym kraju, rozpadające się rodziny, wzrost liczby samobójstw itp. Inwestycje społeczne przynoszą liczne korzyści w perspektywie długoterminowej, natomiast brutalne dezinwestycje społeczne mogą mieć niszczycielski, długofalowy wpływ na życie ludzi. Musimy wyciągnąć wnioski z tego doświadczenia. Program inwestycji społecznych powinien priorytetowo traktować prawa człowieka; UE powinna pomóc w ustanawianiu minimalnych standardów społecznych we wszystkich sektorach usług; a rządy muszą ponosić odpowiedzialność za zbyt rygorystyczną politykę oszczędnościową. W kolejnych fazach badania zbadaliśmy cechy solidnych społecznych strategii inwestycyjnych w różnych dziedzinach polityki: ochronie socjalnej, polityce rynku pracy, edukacji wczesnoszkolnej, mieszkalnictwie, opiece zdrowotnej, zaopatrzeniu w wodę i usługach finansowych. Jakie były najważniejsze odkrycia zespołu? Badania wciąż trwają, ale mogę podać kilka przykładów. W ramach badania polityki rynku pracy trzy zespoły przyglądały się środkom aktywizacji młodych ludzi. Pozwoliło nam to wyciągnąć wnioski dotyczące gwarancji dla młodzieży (Inicjatywy na rzecz zatrudnienia ludzi młodych), która jest częścią pakietu SIP. W Portugalii program był w dużym stopniu niedofinansowany: przeładowane służby zatrudnienia wprowadziły środki o niskiej jakości, które zamiast wspierać integrację młodych ludzi poszukujących pracy raczej ją utrudniały. Młodzi ludzie nie zostali nawet poinformowani o istnieniu „programu gwarancji”, a ci, którym udało się znaleźć pracę, nie wyszli z ubóstwa. We Francji sytuacja wyglądała lepiej – prowadzeniem programów aktywizacji zajmowały się lokalne organizacje pozarządowe, które lepiej znały grupę docelową. W Szwajcarii przeprowadziliśmy eksperyment (Scène Active) oparty na podejściu skupiającym się na rozwoju umiejętności: połączyliśmy trening osobowości z podnoszeniem umiejętności i położyliśmy silny nacisk na swobodne zaangażowanie młodzieży. Na podstawie tych przykładów stwierdziliśmy, że programy uniwersalne mogą wywoływać niepożądane efekty. Długoterminowe, zindywidualizowane programy są oczywiście droższe, ale ich wskaźnik rentowności netto jest znacznie wyższy. Inny przykład dotyczy zaopatrzenia w wodę we Flandrii. Obecny rząd flamandzki zreformował rynek według ścisłych kryteriów ekologicznych: zainwestował w gospodarkę ściekową i oczyszczanie oraz podniósł cenę, częściowo w celu sfinansowania inwestycji publicznych, a częściowo w celu zachęcenia do bardziej oszczędnego zużycia wody. Zniesiono jednak istniejące wcześniej nieodpłatne minimum oraz taryfy socjalne. Służby do walki z ubóstwem i Samenlevingsopbouw zainwestowały w budowanie potencjału i dzielenie się wiedzą z grupami najbardziej narażonych gospodarstw domowych, a następnie zaangażowały się w negocjacje z dostawcami i rządem. Doświadczenia „ubogich w wodę” gospodarstw domowych pokazują, że na rynku bez korekt społecznych podstawowe prawa człowieka mogą być zagrożone. Wprowadzono nową taryfę socjalną i opracowano przewodnik dobrych praktyk, aby lepiej zapobiegać cięciom i wspierać bardziej odpowiedzialne społecznie podejście wszystkich zainteresowanych stron. Jakie są Państwa rekomendacje? Przede wszystkim należy wyciągnąć wnioski z okresu kryzysu. Polityka oszczędnościowa powinna zawsze być powiązana z zasadą braku regresji w zakresie praw człowieka: oznacza to, że wszelkie cięcia w wydatkach społecznych powinny być poprzedzone oceną skutków społecznych, a gdy tylko podstawowe prawa obywateli są zagrożone, należy podjąć środki łagodzące lub wycofać środki oszczędnościowe. Po drugie ramy koncepcyjne pakietu SIP zamiast na „kapitale ludzkim” muszą opierać się na podejściu skupiającym się na „zdolnościach i prawach człowieka”. Podstawowe prawa człowieka (do zdrowia, edukacji, życia rodzinnego, uczestnictwa społecznego itp.) są tak cenne, że zasługują na najwyższy priorytet w obiektywnej funkcji pakietu SIP. Po trzecie należy zagwarantować finansowanie programu inwestycji społecznych na dużą skalę. Obecnie program konsolidacji budżetowej i monetarnej jest tak dominujący, że pozostawia niewiele miejsca na tę kwestię. Potrzebujemy więcej dochodów publicznych. Europa jest wystarczająco bogata, aby pozwolić sobie na ambitny pakiet SIP poprzez publiczne finansowanie, pod warunkiem wdrożenia skoordynowanej i uczciwej polityki fiskalnej.
Kraje
Belgia