Którym źródłom informacji na temat nauki ufają Europejczycy?
Od momentu powstania raportu Towarzystwa Królewskiego z 1985 roku „Public Understanding of Science”, model komunikacji naukowej uległ transformacji. Z komunikacji stawiającej na pierwszym miejscu potrzeby naukowców stał się procesem włączającym społeczeństwo. „Aby uczestnictwo było możliwie najbardziej produktywne, musimy pamiętać o tym, że przedstawiciele społeczeństwa również mają swój wkład w postaci wiedzy, przekonań, opinii i poglądów”, mówi Carolina Moreno-Castro, koordynatorka finansowanego przez UE projektu CONCISE. Aby osiągnąć ten cel, zespół przeanalizował dane uzyskane w ramach konsultacji przeprowadzonych w pięciu krajach z udziałem blisko 500 obywateli, dotyczących czterech głównych tematów naukowych. Uczestnicy opublikowali już kilka artykułów, rozdziałów i książkę.
Konsultacje z Europejczykami dotyczące nauki
Zespół projektu CONCISE przeprowadził konsultacje w trzech krajach w Europie Południowej (Włoszech, Portugalii i Hiszpanii) oraz dwóch krajach w Europie Środkowej (Polsce i Słowacji). Udział wzięło prawie 500 obywateli, którym zadano pytania skupiające się na czterech kwestiach badawczych: szczepionkach, medycynie komplementarnej i alternatywnej, zmianie klimatu i organizmach modyfikowanych genetycznie (GMO). Uczestników podzielono na grupy według podobnych poziomów edukacyjnych, jednocześnie odzwierciedlając różnorodność płci, wieku i klasy społecznej. Dyskusje były moderowane, a obserwator sporządzał notatki dotyczące m.in. zachowań grupy. Po zakodowaniu transkryptów zespół projektu CONCISE przeprowadził analizę ilościową w oparciu o podejście leksykalno-metryczne z wykorzystaniem specjalistycznego oprogramowania i analizę jakościową z wykorzystaniem oprogramowania NVivo. Metodyka ta umożliwiła zespołowi uwzględnienie społecznych aspektów komunikacji. „Analizowaliśmy, w jaki sposób uczestnicy wykorzystywali język, aby osiągnąć określony cel, taki jak budowanie zaufania, wzbudzanie wątpliwości, wywoływanie emocji oraz wyrażanie zgody lub sprzeciwu”, wyjaśnia Moreno-Castro z Uniwersytetu w Walencji, uczelni będącej gospodarzem projektu.
Kluczowe ustalenia dotyczące stosunku Europejczyków do nauki
Uczestnicy twierdzili, że choć mają dostęp do wielu informacji naukowych, to brakuje im konkretnej wiedzy, która pomogłaby przy podejmowaniu decyzji związanych z nauką. Analiza wykazała także, że na ogół obywatele wszystkich krajów ufają naukowcom, instytucjom publicznym (takim jak rządy i uniwersytety), bliskim źródłom (rodzinie, przyjaciołom i lekarzom) oraz specjalistom w danej dziedzinie. Wiele osób było jednak nieufnych wobec innych interesariuszy, takich jak podmioty finansujące badania. Organizacje pozarządowe były uznawane za bardziej zaufane źródło informacji dotyczących kwestii środowiskowych niż zdrowotnych, a firmom komercyjnym bardziej ufano w kwestiach medycyny komplementarnej i alternatywnej niż szczepionek lub GMO. Jeśli chodzi o kanały informacyjne, media społecznościowe, były postrzegane jako mniej wiarygodne źródła informacji oraz potencjalne wylęgarnie dezinformacji. „Respondenci często uważali jednak, że «wszystko zależy od tego, kogo obserwują». Zamknięte sieci takie jak WhatsApp były bardziej cenione ze względu na osobiste powiązania”, dodaje Moreno-Castro. Jeśli chodzi o rolę mediów tradycyjnych, uczestnicy cenili sekcje naukowe w wiadomościach, programy naukowe nadawane w godzinach największej oglądalności oraz wypowiedzi naukowców w programach cieszących się wysoką oglądalnością. „Co ciekawe, uczestnicy zwracali także uwagę na wpływ formatu i wyglądu wiadomości – mniej atrakcyjne wizualnie treści były uznawane za mniej wiarygodne”, zauważa. Obywatele stosowali wyrafinowane strategie weryfikacji informacji – oceniali wiarygodność źródła, poszukiwali potwierdzenia informacji w innych źródłach i wykorzystywali własne doświadczenie. „W debatach nad medycyną komplementarną i alternatywną nieufność dotyczyła braku dowodów naukowych, z uwagi na fakt, że specyfiki te nie są poddawane takim samym badaniom laboratoryjnym co leki produkowane przez koncerny farmaceutyczne", dodaje Moreno-Castro. Porównując ustalenia z poszczególnych krajów, zespół odkrył więcej podobieństw niż różnic. Jednak jak zauważa Moreno-Castro: „Każdy kraj ma swój własny kontekst społeczno-kulturowy. Na przykład Polska i Słowacja nie praktykują profesjonalnej komunikacji naukowej w ten sam sposób co pozostałe kraje”.
Zmiany w polityce sprzyjające komunikacji naukowej
W ramach projektu CONCISE zorganizowano internetowe wydarzenie EU Policy Dialogue on Science Communication, w którym udział wzięło 157 interesariuszy, m.in. przedstawiciele szczebla regionalnego, krajowego i europejskiego. Podczas wydarzenia zespół zaprezentował swój informator polityczny oraz zalecenia dla decydentów i komunikatorów. We wszystkich krajach, także w tych, w których działają stowarzyszenia popularyzatorów nauki, obywatele byli żywo zainteresowani dodatkową wiedzą, umiejętnościami i szkoleniami dla dziennikarzy zajmujących się tematyką naukową. Podobnie w pięciu krajach obywatele domagali się, aby informacje o nauce były oczywiste, przejrzyste i oficjalne, co eliminuje ewentualne uprzedzenia firm finansujących studia lub badania. Ustalenia zespołu projektu CONCISE mają zastosowanie również w innych krajach europejskich i mogą poprawić komunikację naukową. „Obywatele powinni zdobywać umiejętności w zakresie komunikacji naukowej w czasie studiów, niezależnie od ich kierunku, natomiast instytucje naukowe i publiczne powinny zatrudniać wyspecjalizowanych popularyzatorów nauki, których zadaniem będzie rozpowszechnianie i przekazywanie informacji naukowych”, podsumowuje Moreno-Castro.
Słowa kluczowe
CONCISE, komunikacja naukowa, uczestnictwo obywatelskie, zaufanie, polityka, szczepionki, medycyna komplementarna i alternatywna, zmiana klimatu, organizmy modyfikowane genetycznie, media
