W poszukiwaniu średniowiecznych korzeni współczesnych teorii umysłu
Według arystotelesowskiego modelu percepcji poznajemy obiekty poprzez postrzeganie ich właściwości zmysłowych, takich jak kształt czy kolor. Natomiast według modelu augustiańskiego tym procesem aktywnie kieruje nasz umysł. Dzieje się tak dlatego, że działania wykonywane przez duszę, takie jak percepcja, nie mogą być spowodowane przez obiekty materialne, ponieważ dusza jest niematerialna. W tym przypadku percepcja jest możliwa dzięki naszej gotowości na doświadczanie świata. Naukowcy pracujący w ramach wspieranego przez UE projektu RiP zbadali te dwie bardzo ważne teorie umysłu, aby lepiej zrozumieć dynamiczność średniowiecznej filozofii. Na podstawie przeprowadzonej analizy tekstowej zespół wyjaśnia, w jaki sposób średniowieczni myśliciele wykorzystali pojęcie racjonalności, oraz jak jest ona powiązana ze złożonym myśleniem i zachowaniem. „Naukowcy wiedzieli, że model augustiański czynnej percepcji jest obecny w wielu formach w całym okresie średniowiecza, natomiast nam udało się dotrzeć do jego głównych założeń”, wyjaśnia koordynator projektu José Filipe Silva z Uniwersytetu Helsińskiego. Kluczowe teksty zostały udostępnione za darmo na potrzeby przyszłych badań.
Racjonalizm i zmysły
Projekt RiP bazuje na przekonaniu, że badania nad historycznymi źródłami o charakterze filozoficznym są konieczne dla zrozumienia pochodzenia i powstania pojęć, których obecnie używamy. Jednym z takich pojęć jest racjonalność, na której bazuje wiele modeli społeczno-gospodarczych. Projekt skupił się na czasach średniowiecza, okresie jak dotąd badanym w ograniczonym zakresie, biorąc pod uwagę liczbę źródeł tekstowych, na temat których nie dysponujemy rozległą wiedzą. Okres ten rozpoczął się około V wieku i trwał do XVI wieku i jest jednym z najdłuższych spośród wszystkich historycznych okresów dziejów myśli. „Nie możemy odrzucić głosów tych, którzy poruszali te tematy w ciągu ponad tysiącletniej historii myśli europejskiej. Uważam, że zasługują na wysłuchanie! Chcieliśmy, aby ich dzieła były dostępne do wglądu”, mówi Silva. Wiele źródeł, nad którymi pracowali naukowcy w ramach projektu RiP były napisane ręcznie, przed wynalezieniem druku, a więc pierwszym zadaniem była ich transkrypcja. „Im dłużej na nie patrzyłem, tym bardziej wątpiłem w tradycyjne opowieści na temat tego, jak średniowieczni myśliciele budowali postrzeganie świata zewnętrznego. To, co przedstawiano było często uproszczeniem i ignorowało alternatywne opinie wykraczające poza dominujący model arystotelesowski”, dodaje Silva. Analizując pojęcie racjonalności, projekt RiP zwrócił uwagę na tak zwany „strumień rozumu” opisujący relację między porządkiem wyższego rzędu, władzami racjonalnymi i poznawczymi, a porządkiem niższego rzędu, czyli zmysłami. Projekt RiP zakwestionował tradycyjne procesy, które były zgodne co do dominacji teorii arystotelesowskiej, zakładającej, że zmysły przenosiły informacje do rozumu w sposób liniowy i oddzielny. Projekt RiP pozwolił podkreślić, że dla niektórych autorów, np. Tomasza z Akwinu, w pewnych okolicznościach ludzkie władze zmysłowe funkcjonują pod wpływem rozumu. Dla Błażeja z Parmy oznaczało to brak wyraźnego rozgraniczenia między władzami zmysłowymi i racjonalnymi, a percepcja, na przykład pewnych właściwości wizualnych, takich jak odległość, wymaga współpracy obu obszarów.
W kierunku średniowiecznych teorii sprawczości
Poprzez zaproponowanie nowych spostrzeżeń na temat ważnego okresu historii europejskiej, projekt RiP pozwala lepiej zrozumieć intelektualne tło wspólnej europejskiej koncepcji umysłu. „Bez inwestycji w badania, takie jak projekt RiP, ryzykujemy utratę tysięcy lat kultury europejskiej, powstałej podczas jednego z najbardziej dynamicznych okresów w historii, który dał początek uniwersytetom. Cóż za strata!”, mówi Silva. W kolejnym kroku naukowcy zbadają średniowieczne koncepcje dotyczące ewentualnej roli racjonalności w zachowaniu człowieka – oraz jego postrzegania w porównaniu do zachowań zwierząt.
Słowa kluczowe
RiP, model arystotelesowski, model augustiański, racjonalność, percepcja, średniowieczny, umysł, rozum, filozofia, biblioteka, intelektualny
