Krytyczna analiza niezredagowanych tekstów kluczem do zrozumienia jednego z największych średniowiecznych patriarchów
Święte teksty mogą być źródłem wielu informacji na temat przeszłości. W ramach finansowanego ze środków UE projektu SLLB badano proces tworzenia przestrzeni sakralnej w XIV-wiecznym Bizancjum, w oparciu o słabo zbadane żywoty świętych z okresu późnego Bizancjum, spisane przez Filoteusza Kokkina, patriarchę Konstantynopola w drugiej połowie XIV wieku. W ramach projektu SLLB opracowano krytyczne wydania dwóch wcześniej niezredagowanych tekstów hagiograficznych autorstwa Kokkina – jego dyskursów (logos) na temat wszystkich świętych i dwunastu apostołów. Celem projektu było również zbadanie sposobu przedstawienia kobiet w pracach hagiograficznych Kokkina. „Znaczenie twórczości Kokkina jako pisarza, teologa i postaci kościelnej dla sceny politycznej i kościelnej XIV-wiecznego Bizancjum jest nieocenione”, mówi Mihail Mitrea, stypendysta działania „Maria Skłodowska-Curie” na Uniwersytecie w Newcastle i główny badacz projektu SLLB. „Kokkin dwukrotnie był metropolitą zasiadającym na tronie patriarchalnym i odegrał wiodącą rolę w organizowaniu przełomu społecznego, którym była teologia hezychastyczna, czyli monastyczna praktyka cichej modlitwy, do dziś praktykowana w chrześcijańskim prawosławiu”, zauważa Mitrea.
Duchowość i przestrzeń
Jednym z najbardziej zaskakujących i obiecujących wyników projektu było odkrycie związku pomiędzy duchowymi doświadczeniami hezychastycznymi a fizycznym otoczeniem. „Posłuszeństwa można się było nauczyć pod nadzorem ojca duchowego w klasztorach lub w ich pobliżu, podczas gdy oddanie Bogu poprzez modlitwę i umartwianie ciała często wymagało wycofania się ze świata w odległe i niedostępne miejsca”, wyjaśnia Mitrea. Uzyskiwanie wewnętrznego duchowego spokoju, które promuje hezychazm, stanowi ciekawą alternatywę dla trybu życia właściwego klasztorom, ponieważ – przynajmniej teoretycznie – mnisi byliby w stanie osiągnąć wewnętrzny spokój bez względu na miejsce, w którym przebywają. W trakcie prac nad projektem odkryto, że zakonnicy rzeczywiście prowadzili hezychastyczny styl życia nie tylko w samotności, ale także w ramach wspólnoty zakonnej, zarówno w środowisku miejskim, jak i poza nim, pozornie wolni od ograniczeń określonego typu środowiska naturalnego lub społecznego. Stwierdzenie to ma istotny wpływ na rozprzestrzenianie się i ciągłość hezychazmu aż do dnia dzisiejszego. „Następnym etapem tych badań powinno być rozszerzenie liczby analizowanych żywotów świętych i dalsze zgłębianie wzorców ruchu zakonników żyjących zgodnie z ideami hezychazmu”, dodaje Mitrea.
Zgłębianie tematu
Dwa zredagowane teksty dostarczają wielu informacji na temat poglądów Kokkina na temat świętości. Jak podkreśla on we wstępie do „Logosu o Wszystkich Świętych”, celem jest „dawanie świadectwa”, a nie jedynie wychwalanie świętych. W jego duchu należy wykazać, jaka jest przyczyna uświęcenia i ubóstwiania ludzkiej natury. Jak wyjaśnia Mitrea, „Kokkin zasadniczo uważa, że droga do świętości jest otwarta dla każdego”.
Kobiety często przedstawiane były w uwłaczający sposób.
„Analiza ujawniła, że kobiety, znacznie częściej niż mężczyźni, były przedstawiane jako nieufne wobec świętych, lubiące plotki i »próżne, niestabilne i kapryśne«. Obraz kobiet jako niestabilnych i podejrzliwych podważa ich wiarygodność. W ten sposób hagiograf realizuje swój cel, jakim jest promowanie świętych postaci i walka ze sceptycyzmem, z którym się spotykają”, mówi Mitrea.
Słowa kluczowe
SLLB, Bizancjum, Filoteusz Kokkin, duchowość, bohaterowie, teksty, święte, krajobrazy
