Współpraca kluczem do ochrony dziedzictwa kulturowego przed zagrożeniami
W ramach trzech inicjatyw, realizowanych dzięki projektowi HERITAGE PLUS (ERA-NET Plus on Cultural Heritage and Global Change Research), z powodzeniem zastosowano technologię kosmiczną do monitorowania wrażliwości dziedzictwa kulturowego, opracowano praktyczne podręczniki na temat zagrożeń, z których mogą korzystać rządy, organizacje światowe i pozarządowe, a ponadto stworzono nowe narzędzia pozwalające na zmniejszenie kosztów ochrony europejskich skarbów kultury. Te finansowane przez UE projekty podkreślają wartość łączenia wiedzy i zasobów z całej Europy w zapewnianiu ochrony naszemu wspólnemu europejskiemu dziedzictwu. HERITAGE PLUS to projekt programu ERA-NET Plus koordynowany w ramach inicjatywy w zakresie wspólnego programowania „Dziedzictwo kulturowe a zmiany globalne” (JPI CH). Otrzymuje dofinansowanie z funduszy Komisji Europejskiej na wspieranie ponadnarodowych projektów badawczych dotyczących takich kwestii jak materialne dziedzictwo kulturowe oraz opracowywanie nowych metod, technologii i produktów do oceny, ochrony i zarządzania historycznymi i współczesnymi artefaktami, budynkami i obiektami. Cristina Sabbioni, jedna z koordynatorów inicjatywy JPI CH, wyjaśnia: „Projekt HERITAGE PLUS zwiększa doskonałość naukową i konkurencyjność Europy, poszerzając obecną wiedzę na temat wyzwań stojących przed dziedzictwem kulturowym, co umożliwi przewidywanie zmian zachodzących w przyszłości. Odbywa się to na podstawie analizy decyzji politycznych i dynamiki zmian środowiskowych, pozwalającej zrozumieć ich skutki dla materialnego, niematerialnego oraz cyfrowego dziedzictwa kulturowego”. Obserwacje z nieba Jednym z takich projektów jest Prothego (PROTection of European Cultural HEritage from GeO-hazards), w ramach którego wprowadzono między innymi techniki monitorowania satelitarnego w celu analizy zagrożeń geologicznych w europejskich obiektach wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Miejsca te, począwszy od kompleksów archeologicznych po historyczne centra miast, są często zagrożone przez zjawiska naturalne, takie jak skrajne warunki pogodowe, które są coraz bardziej niebezpieczne wskutek zmiany klimatu i działalności człowieka. „Kompleksowy obraz miejsc dotkniętych zagrożeniami geologicznymi nie został jednak udostępniony”, wyjaśnia Daniele Spizzichino, koordynatorka projektu Prothego pracująca we włoskim instytucie ISPRA (Italian Institute for Environmental Protection and Research). „Ten brak informacji oznacza, że zaniedbano ocenę stopnia podatności dziedzictwa kulturowego na zagrożenia”. Techniki monitorowania o niskim oddziaływaniu, wykorzystujące satelity, mają potencjał wczesnego wykrywania „słabych punktów”, przyczyniając się do obniżenia kosztów odbudowy po katastrofie. Najważniejszym rezultatem tego projektu było udane zastosowanie nowej technologii kosmicznej w sektorze dziedzictwa kulturowego, umożliwiającej monitorowanie zniekształceń powierzchni z dokładnością do milimetra. Po przeanalizowaniu ponad 400 obiektów światowego dziedzictwa UNESCO w Europie dane zostały włączone do istniejących baz danych dotyczących zagrożeń geologicznych. Umożliwia to zespołowi projektu, ściśle współpracującemu z partnerami, takimi jak brytyjski NERC (Natural Environment Research Council) czy Politechnika Cypryjska, zidentyfikowanie i uszeregowanie najbardziej zagrożonych obiektów dziedzictwa kulturowego w całej Europie. „Dzięki projektowi Prothego z powodzeniem udało się połączyć ze sobą trzy dziedziny - ochronę dziedzictwa kulturowego oraz naukę o ziemi i przestrzeni kosmicznej”, zauważa Spizzichino. „Ponadto zidentyfikowano nowe potencjalne rynki dla technik monitorowania o niskim oddziaływaniu. Mamy nadzieję, że podejście Prothego zostanie rozszerzone i wdrożone we wszystkich europejskich obiektach dziedzictwa kulturowego (nie tylko tych z listy UNESCO”. Zrozumienie zagrożeń dla dziedzictwa kulturowego W projekcie zajęto się także lukami w naszej wiedzy o zagrożeniach, przed którymi stoi dziedzictwo kulturowe, a które mogą ograniczyć skuteczne tworzenie polityki i interwencje. Celem projektu było rozwiązanie tego problemu poprzez: systematyczną analizę zagrożeń w różnych kontekstach geograficzno-kulturowych; opracowanie praktycznych podręczników dla władz publicznych, organizacji światowych i pozarządowych; a także zorganizowanie małych, prowokujących do myślenia wystaw popularyzujących niektóre osiągnięcia projektu. „Na przykład opublikowano szereg książek opisujących zagrożone i kwestionowane obiekty dziedzictwa znajdujące się w Rumunii i Polsce”, kontynuuje koordynator projektu Ingolf Thuesen z Uniwersytetu Kopenhaskiego w Danii. „Opracowano też internetową platformę mającą na celu lepsze zrozumienie i wizualizację procesu niszczenia krajobrazów kulturowych za pomocą nakładek na mapy, a poza tym nagrano krótki film przedstawiający wpływ projektów budowy tam na Bliskim Wschodzie i w Egipcie na dziedzictwo kulturowe”. Głębsze zrozumienie procesów prowadzących do niszczenia dziedzictwa kulturowego pomoże decydentom w opracowaniu bardziej proaktywnych strategii. Publikacja pod tytułem „Konflikt a kultura” (ang. „Conflict and Culture”) zostanie udostępniona wraz z wystawą objazdową pod koniec 2018 r. „Chociaż dzięki projektowi uzyskamy większą wiedzę naukową, chcemy również podzielić się naszymi wynikami z kręgami pozaakademickimi i wyeliminować przepaść istniejącą między badaniami nad dziedzictwem a polityką, między podejmowaniem decyzji a wiedzą o dziedzictwie”, dodaje Thuesen. Ochrona krajobrazów archeologicznych W tym samym czasie uczestnicy projektu CLIMA (Cultural Landscape risk Identification, Management and Assessment) koncentrowali się na zwalczaniu zagrożeń dla bogatego europejskiego krajobrazu archeologicznego. Opracowano praktyczne i niedrogie wielozadaniowe narzędzie dostarczające decydentom mapy zagrożeń i ostrzeżeń dla różnych obiektów, a ponadto udostępniono komercyjne usługi monitorowania procesu degradacji oraz planowania działań w ramach konserwacji zachowawczej. Narzędzie to w dużym stopniu wykorzystuje przetworzone dane satelitarne i dane naziemne. „Projekt CLIMA ma na celu przetestowanie konkretnej technologii i określonego podejścia do ochrony dziedzictwa kulturowego”, tłumaczy Stefano De Angeli z uniwersytetu Tuscia we Włoszech, koordynator projektu CLIMA. „Model usług opiera się na ciągłym monitorowaniu i prognozowaniu ryzyka, uruchamiającym profilaktyczne interwencje naprawcze, dzięki czemu możliwe jest uniknięcie znacznie droższych działań renowacyjnych, gdy jest już za późno. Uważamy, że ten model może zostać rozszerzony na setki obiektów we Włoszech i na terenie Europy”. Ochrona stanowisk i krajobrazów archeologicznych będzie miała również korzystny wpływ na gospodarkę okolicznych regionów, które często żyją z turystyki. „Najważniejszym wnioskiem z tego projektu było odkrycie, jak wielkie znaczenie ma ścisła komunikacja między partnerami”, podkreśla De Angeli. „Udało nam się włączyć do projektu takie dyscypliny jak teledetekcja i obserwacja Ziemi, które do tej pory nie były w pełni wykorzystywane. Dzięki nim znacznie poszerzyliśmy naszą wiedzę o archeologicznych krajobrazach kulturowych”.
Słowa kluczowe
HERITAGE PLUS, Prothego, HeAT, CLIMA, dziedzictwo kulturowe, JPI CH, zmiana klimatu, katastrofy, zagrożenia, ryzyko, konflikty, zniszczenie, odbudowa, archeologia, krajobrazy, renowacja, satelity, monitoring, UNESCO, obiekty światowego dziedzictwa
